Sto godina Kraljevske mornarice - II deo

21.02.2021. god.

Između kralja i Tita

U međuvremenu, na Bliskom istoku je izbila pobuna dela kraljevske vojske u kojoj je najaktivnija bila grupa hi-droavijatičara, predvođena poručnikom bojnog broda II klase Ratkom Jovanovićem, pa je u partizansku NOVJ prešao ja-nuara 1944. deo avijatičara (14 hidroavijatičara), deo Gardijskog bataljona i oko 100 ljudi iz SJPS (najviše iz mornaričkog odreda u Dikeili). Pojedinačnih i prelaza u manjim grupama bilo je i kasnije, ali priliv novog ljudstva u Kraljevsku morna-ricu iz Italije, domovine i sa raznih strana, pa i iz partizanskih redova, bio je konstantan, tako da se SJPS od 638 pripadni-ka početkom marta, povećao do kraja 1944. na preko 1.000 ljudi.

Brod-kasarna Ohio sa jedinicama SJPS na Malti 1944. godine (Muzej JRV)

Na Malti je do aprila 1944. postepeno formirana glavna baza SJPS, smeštena na brod-kasarnu „Ohajo” (Ohio) – herojski tanker iz pomorskih bitaka za Maltu, koji je od juna 1942. ležao u uvali Rinella Bay, na ulazu u Grand Harbour. Brodovi su mesecima dovođeni u ispravno stanje, a Britanci nisu poslali na Maltu zatra-žene motorne torpiljarke iz preformirane Ba-ze „A” (Aleksandrija). Međutim, nisu uspele ni britanske namere da se ti brodovi raspreme (kao neoperativna podmornica) i da višak lju-dstva SJPS bude raspoređen po Sredozemlju na razne britanske jedinice za lučku službu. Tako je u julu i avgustu 1943. „Kajmakča-lan” imao 11 eskortiranja (Aleksandrija-Port Said) zajedno sa „Durmitorom” i 16 samosta-lnih školskih vožnji u oktobru i novembru za novo ljudstvo SJPS, a 1944. jedno grupno es-kortiranje u aprilu, 3 samostalne vežbe napa-da na italijansku podmornicu u martu i 17 es-kortiranja od aprila do avgusta, dok je „Durmitor” na istoj ruti imao 2 samostalna eskortiranja u aprilu i 7 u junu. Korveta „Nada” (najveći jugoslovenski ratni brod posle Aprilskog rata) je patrolnom, eskortnom, protivavionskom i protivpodmo-rničkom službom u zapadnom Sredozemlju bila 1944. najoperativnija i borbeno najaktivnija jedinica SJPS.

Motorne topovnjače SJPS 1945. na Malti (Mišković)

Prvo je u februaru pratila 2 velika saveznička konvoja u Atlantiku (OS-68 sa 56 brodova iz Liverpula, od čega se 45 odvojilo za Gi-braltar u KMS-42), zatim je eskortirala između Malte i Gibraltara 17 konvoja (21-95 brodova) na ruti Gibraltar-Port Said (KMS-51, 53, 55, 56, 58, 59, 61, 63, 64, 66 i MKS-48, 51, 53, 59, 61, 64, 66), a od novembra patrolirala u sastavu Gibra-ltarskog eskortnog odreda. Svi ostali ratni i pomoćni brodovi SJPS na Malti, korišćeni su za transport i školovanje, a „Me-ljine” i „Mljet” dobili su 25. avgusta pohvalu od viceadmirala Malte za spašavanje britanskog monitora Abercrosabie. Ko-mandant SJPS se usprotivio britanskoj nameri da ljudstvo ratuje u Jadranu pod britanskom zastavom i na njihovim ma-njim brodovima (umesto da se za operacije opreme jedinice SJPS).

Jugoslovenska korveta „Nada” 1945. na Malti (Paluba)

Britanske Obalske snage dominirale su 1944. u ratu na Jadranu, gde je partizanska mornarica sredinom godine imala 4 naoružana broda, 27 patrolnih čamaca, 15 parobroda i 155 motornih jedrenjaka, a njena glavna aktivnost bio je ta-kođe transport, ali neuporedivo veće vojne pomoći za NOVJ u odnosu na pomoć JVO ranijih godina. Zbog promene poli-tike, London nije hteo da reskira komplikacije na Jadranu dovođenjem kraljevskih brodova, niti da previše ojača SJPS. Ipak, posle sporazuma Tito-Šubašić u junu, odobrena su 2 manja razarača (tipa Hunt) i SJPS je odmah spremio posade za nove jedinice, a posle avgustovskog sastanka u Italiji, gde su Tito, Čerčil i Šubašić razmatrali i združivanje MNOVJ i JKM, jugoslovenska vlada u Londonu objavila je 10. septembra ukaz o sadejstvu dve mornarice u borbama za oslobođe-nje Jadrana. Ubrzo, na ponovo uveden položaj komandanta JKM postavljen je 30. septembra kapetan bojnog broda Ivan Kern (na zahtev Tita), ali pregovori delegata dve mornarice u Komiži na Visu nisu 5. oktobra doveli do sporazuma o zdru-živanju. Umesto obećanih razarača, SJPS je 17. oktobra 1944. dobio 8 američkih torpednih čamaca, ali bez lansirnih cevi i

radara, pa je na Malti formina Flotila moto-rnih topovnjača (MT. 201, 204, 207, 208, 209, 211, 213, 217) sa dve divizije (divizi-ona) pod komandom tadašnjeg kapetana ko-rvete Lepetića. SJPS je 28. decembra 1944. izgubio parobrod „Kumanovo” istočno od Sirakuze na Siciliji u nezapamćenoj oluji, zatim je za smeštaj posada na Malti dobio 5. januara 1945. zastareli britanski minolovac HMS Harrow, a iz Aleksandrije je 12. janu-ara stigla na Maltu podmornica „Nebojša”.

Udarne snage Jugoslovenske mornarice u Splitu 1945. godine (Paluba)

Bez sporazuma sa partizanima, Bri-tanci su nameravali da posle završene obuke upute Flotilu motornih topovnjača na opera-cije u Egejsko more, prvo u Pirej, a zatim u vode Dodekaneza, gde zimske vremenske prilike nisu odgovarale za njihovu upotrebu, pa su na kraju II divizija (MT. 201, 204, 208, 209) i matični brod flotile „Beli orao” isplovili tek 6. februara 1945. u Ligursko more. Iz baze u Livornu, u sa-stavu anglo-američkih obalskih snaga i samostalno, topovnjače su izviđale, napadale i podržavale napade na komunikaciju Đenova-La Specija, a štitile saveznički saobraćaj i krilo kopnenog fronta. U međuvremenu, zbog problema (ne)spajanja dve mornarice komandant JKM je prekomandama u Bazu A „čistio” SJPS od „četničkih elemenata”, što je zamalo dovelo do nove pobune i bilo stišano velikim autoritetom i iskustvom komandanta SJPS. U vreme kada su 25. februara za Livo-rno isplovile i 2 topovnjače I divizije (MT. 207, 211), a posle sastanka Tita sa komandantima NOVJ i JKM, konačno je 28. februara u Kazerti sa saveznicima dogovoren dolazak JKM u Jadran. Motorne topovnjače su 3. marta vraćene na Ma-ltu („Beli orao” 14. marta), a cela flotila isplovila 19. marta za Ankonu. „Nada” je 10. marta došla na Maltu iz Gibraltara, gde je početkom februaru u Atlantiku pratila manji konvoj (7 brodova) KMS-81G i učestvovala 22. februara u potapa-nju podmornice U-300, pa je SJPS obja-vio 28. marta pohvalu komandanta Sre-dozemlja za taj ratni doprinos, što je naj-veći borbeni uspeh jugoslovenskih mor-narica u drugom svetskom ratu (koman-dant, p.b.b. Uščumlić, je posle rata izja-vio da „Nada” nije samo učestvovala, ne-go i potopila podmornicu). Korveta je stigla 22. marta u Bari i u aprilu 7 puta pratila (1-6 brodova) za Ankonu, Šibenik i Taranto. U Jadranu je 16-17. aprila i minonosac „Orao” eskortirao na ruti Ta-ranto-Manfredonija-Bari-Taranto, a jahta „Vila” bila u Ankoni brod komandanta JKM. Jugoslovenska (partizanska) mo-rnarica je do kraja rata učestvovala u oslobađanju ostrva Pag, Rab, Krk, Cres i Lošinj, Hrvatskog primorja, Istre i Trsta, uz podršku obalskih snaga i avijacije saveznika. Za te operacije su topovnjače II divizije (MT. 201, 204, 208), detašovane 11. aprila u Zadar i osiguravale desant JA na Rab, a 1 topovnjača (MT. 201) desant na Cres. Ukupno je Flotila MT izvršila u aprilu 31 zadatak u savezničkim sastavima i samostalno, od čega 16 patrola (8 ofanzivnih, 2 sa eskortom, 2 sa progonom podmornice) duž italijanske i istarske obale. U dva kontakta s neprijateljem, topovnjače I divizije (MT. 207, 211, 217) su 13. aprila zapalile (i potopile) motorni jedrenjak od 400 tona, a grupa (britanski HMMTB 409, MT. 207, 217) je 16. aprila napala nemački konvoj (5 većih, 6 manjih jedinica) i torpedima raznela 1 F-lighter (tenkonosac), a artiljerijom teško ošte-tila 2 broda iz pratnje (1 potopljen). Grupom je komandovao kap. korvete Lepetić, topovnjačama poručnik bojnog broda I klase Ivan Živković (komandant I divizije na MT. 217) i rezervni poručnik bojnog broda II klase Dimitrij Omersa (MT. 207), koji je na brod primio i komandanta JKM, a u okršaju imao 3 ranjenika. U međuvremenu su Britanci na Malti preda-li SJPS Kraljevske brodove „Hvar” i „Marjan”, iz Egipta je „Kajmakčalan” upućen za Ankonu, ali ga je kraj rata zatekao u Manfredoniji, pa se vratio u Taranto, gde je prešla Flotila motornih topovnjača, kao i „Durmitor” iz Aleksandrije. U ma-ju je formirana Minerska flotila i tek tada su Britanci dali opremu za razminiranje i intenzivne vežbe minolovaca.

Jugoslovenska mornarica

Tito je 15. maja unapredio komandanta JKM u čin general-majora, a 25. naredio da se brodovi JKM vrate u do-movinu, dok su posade mogle da se opredele za povratak ili status raseljenih lica. Tako su tek krajem avgusta 1945. spo-jene dve jugoslovenske mornarice i u Šibenik su po grupama doplovili korveta „Nada”, 7 motornih topovnjača, motorne torpiljarke „Durmitor” i „Kajmakčalan”, torpiljarke „T 1” i „T 5”, podmornica „Nebojša”, minolovci „Orao”, „Marjan”, „Meljine” i „Mljet”, pomoćni brodovi „Beli orao”, „Vila”, „Ante Starčević” i 4 motorna čamca, a poslednji se vratio ka-petan korvete Saksida i njegov bivši štab na komandnom brodu „Hvar”. Osma motorna topovnjača vratila se naknadno (bila je na remontu), a nije jasna sudbina 5 motornih čamaca (2 neispravna). Na brodovima se vratilo 179 ljudi sa Malte, oko 50 iz Taranta i ukupno oko 20 odsto oficira, a u izbegličke logore u Italiji i Egiptu otišlo je 335 ljudi sa Malte i oko 100 iz Taranta, dok je nejasna sudbina oko 200 ljudi i sasvim nepoznato koliko se pripadnika Kraljevske mornarice posle demobilisanja naknadno vratilo u domovinu. Komandant JKM se početkom 1946. vratio u zemlju kao penzioner.

U međuvremenu, po naređenju Komande Jugoslovenske mornarice od 18. juna 1945. vraćeni su ranijim vlasnici-ma i predati Upravi pomorstva svi trgovački brodovi (mornarice NOVJ), a privremeno je zadržano 6 naoružanih brodova, 39 patrolnih, 11 motornih čamaca i nekoliko motornih jedrenjaka. Najveća jedinica bivše partizanske mornarice (Kvarne-rski pomorski sastav) rasformirana je 24. juna, formirana baza u Kraljevici za opre-manje zaplenjenih ratnih brodova tokom rata i u avgustu formiran štab flote u Šibe-niku i flotila torpednih čamaca, desantna flotila, dragerska flotila i sastav pomoćnih brodova. Međutim, odmah po dolasku je-dinica rasformiranog SJPS, Jugoslovenska mornarica formirala je 1. septembra flotu sa divizionom motornih topovnjača, divizi-onom torpednih čamaca, dragerskom floti-lom i desantnom flotilom, a u Splitu je već 10. septembra proslavljen dan osnivanja Jugoslovenske mornarice (kasnije Dan po-morstva) po naredbi Ministra narodne od-brane od 10. jula. Jugoslovenska mornari-ca imala je do kraja godine ukupno 56 ratnih i pomoćnih brodova (1 pomoćni brod-bazu /komandni brod/, 1 korvetu, 2 to-rpiljarke, 7 motornih topovnjača, 6 torpednih čamaca, 1 podmornicu, 4 minopolagača, 14 minolovaca, 11 desantno-juri-šnih čamaca, 2 desantna tenkonosca, 6 desantnih barži i 1 pomoćni brod).

Od ukupnog sastava Jugoslovenske mornarice veća polovina ratnih i pomoćnih brodova došla je iz inostranstva, tako da su Sastav jugoslovenskih pomorskih snaga, odnosno Kraljevska mornarica u inostranstvu (1941-1945.) održali di-rektan i neprekidan kontinuitet jugoslovenske mornaričke istorije od Dana ujedinjenja 1918. godine do referenduma u Cr-noj Gori o državnom razlazu sa Srbijom 2006. godine, dok je u srbskoj mornaričkoj istoriji taj kontinuitet održan od Prvog svetskog rata do današnjih dana. Samo ta činjenica zaslužuje da Republika Srbija, grad Beograd, Rečna flotila Vojske Sr-bije, udruženja vojnih veterana i druge odgovarajuće institucije sa ponosom obeležavaju 3. mart 1921. i druge značajne datume, događaje i ličnosti koji su sastavni i neizostavni deo tog istog mornaričkog istorijskog kontinuiteta.

Nazad na prvi deo

Avala, 20. februara 2021.godine Vladimir Požeg

Osnovni izvori

Institut za strateška istraživanja, Beograd – Vojni arhiv: Emigrantska vlada u Londonu (Štab SJPS), Operacijski dnevnik SJPS, knjiga I, II, V, VII (K99-F5-D23, K92-F3-D5, K97-F5-D17, K98-F2-D5); Prilog operacijskog dnevnika SJPS, knjiga IV (E K94-F4-D17); Operacijski dnevnik KrMT Kajmakčalan 1.11.1941.-31.12.1944. (E K104-F2-D9), Operacijski dnevnik KrP Nebojša (na engleskom) 1-30.5.1943. (E K104-F3-D1), Izveštaj pbb. B. Uščumlića 19.1.1944. (E K93-F4-D21), Naredbe OB 91 i 92 komandanta JKM od 27-28.3.1945 (E K102-F7-D22), Izveštaji Flotile MT o vožnjama i operacijama 1-30.4.1945. (E K97-F9-D1, K96-F4-D17); Popisnik 17 (izjave oficira iz aprilskog rata 1941.), Izjave pbb B. Vrančiča, Đ. Mitrovića, F Valentinčiča (P17 K8-F4-D52, 56, 57).

Pomorski muzej „Sergej Mašera”, Piran, Slovenija: Ivan Kern „Uspomene iz II svetskog rata” (I i II deo, rukopis za istorijsku građu), I. Kern „Odgovor na članek NOB na Jadranu in slovenski pomirščaki” (rukopis za reviju Borec 12/1980); Josip Saksida „Izjava” (o delovanju SJPS, Beograd, 15.6.1970).

Muzej Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva: Vladeta Petrović „Izveštaj o petogodišnjem radu na Srednjem istoku” od 26.3.1946. (K40, F-1/3, S-17111980/BD).

Zbirka porodice Saksida-Grozdanić: razna građa i zapisi Josipa Sakside (originali i kopije dokumenata, biografski podaci, izjave, korespodencija i reagovanja).

Zbirka porodice Mišković: Ivan Mišković „Kraljevska podmornica ’Nebojša’ u ratu i sećanja sa nje” (autobiografski rukopis, Beograd, 20.10.1976.).

Literatura: Kažimir Pribilović „Ratna mornarica Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije (1918 – 1941)” Split, 1980. (doktorska disertacija); Janez Tomšič “Narodnoosvobodilni boj na Jadranu in slovenski pomorščaki” (Ljubljana 1974.); Mladen Ikica „RM Jugoslavije 1918-1941.” (Pomorski zbornik, Zagreb 1962-1963. str. 649-668); Anton Simović „Monitor Drava aprila 1941. godine” (Mornarički glasnik 1953. str. 531-539); Boško Antić „Pramcem u besmrtnost” (Politika ekspres, 27.3-7.4.1991.); Aleksandar Kolo „Dejstva Pomorskog vazduhoplovstva jugoslovenske mornarice” (Aero Magazin 2-3/1991, str. 24-29); Vladimir Isaić „Pomorsko vazduhoplov. bivše Jugoslavije u ratu 1941.” (MG 1970. str. 698-709); Josip Černi „Formiranje mornarice NOVJ” (MG 1963. str. 551-583); K. Pribilović “Uz 40. g... prve Flote JRM” (MG 1985. str. 815-822); K. Pribilović „Pomorske snage JRM 1945.” (MG 1986. str. 693-705); Vojna enciklopedija (Beograd 1958-1969, Aprilski rat, Rečna RF); Pomorska encikl. (Zagreb 1972-1989, Jugoslavija);

Internet: Arnold Hague database (convoys containing "NADA", https://www.convoyweb.org.uk/).

Fotografije: PALUBA, Razarači klase „Beograd”, Korveta „Nada”, Dan mornarice (https://www.paluba.info/); Ilustrovana Politika (27.5.1980. str. 57, Drava); Muzej Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva (Abukirska HE, Baza na Malti); Zbirka Mišković (Nebojša, MT na Malti); Zbirka Saksida-Grozdanić (Motorne torpiljarke).

Izvor
Tanjug
/ vostok.rs

Povezane teme
Srbija
istorija
rat
brod

Komentara (0) Ostavite Vaš komentar Objavite novost

PREDHODNA NOVOST

SLEDEĆA NOVOST

NOVOSTI IZ RUBRIKE

O novom raketnom udaru na Krim – Ribar

Ukrajinske formacije pojačavaju intenzitet raketnih napada na Krim. Za nedelju i po izvršeni su napadi na Džankoj i rt Tarhankut, a večeras - na Simferopolj i ponovo na Džankoj....