Geostrateški položaj Srbije 1914. godine

Dr Ivan Mijatović, vojni istoričar*

U vrtlogu ratnih priprema u Evropi, nespremna za novi rat nakon tek završenih balkanskih ratova, Srbija se našla na udaru ne samo vojske jedne velike carevine (Austrougarske monarhije) već i na putu ostvarivanja interesa i ciljeva i druge carevine (Nemačke), i revanšističkim težnjama Bugarske.

Balkanski ratovi 1912-1913. godine srušili su austrougarske nade da će Srbija izaći poražena i oslabljena. Pobedama u tim ratovima, srbsko oružje i Srbija postali su uzor mnogim slovenskim i drugim narodima u sastavu Crno-žute monarhije. Teritorijalna proširenja Srbije na jugu remetila su planove Austrougarske i Nemačke za spajanjem sa Turskom, i njihov prodor na jugoistok.

Razglednica "Mučeništvo Srbije" štampana u Milanu tokom Prvog svetskog rata

Pripremajući se za rat, Austrougarska traži povod da se vojnički obračuna sa ponosnim i tvrdoglavim južnim susedom. Provociranje na granici, na reci Drini (krajem 1913. i početkom 1914. godine), i pokušaji da se izazove srbski odgovor, nisu davali rezultate. Nakon Drugog balkanskog rata, demobilizacija srpske vojske završena je 13. septembra, a već 23. septembra naređena je mobilizacija cele Moravske divizije I poziva i 1. i 2. prekobrojnog puka.

Zbog razvoja ''Arnautske pobune'', naređena je vrlo brzo (27. septembra) i mobilizacija Drinske divizije I poziva i 3. prekobrojnog puka, a istovremeno je naređeno da se imaju smatrati u mobilisanom stanju i 7, 9, 11, 12. i 13. pešadijski puk I poziva i brdski artiljerijski puk (iz sastava posade u novooslobođenim krajevima). Tridesetog septembra mobilisan je i brdski divizion II poziva. Kraljevim Ukazom, demobilizacija tih delova je naređena tek 10. decembra 1913. godine.

Teritorija i stanovništvo

Kada su tokom leta 1914. godine otpočela neprijateljstva, Srbija je nakon balkanskih ratova (1912-1913), imala teritoriju od 87.300 kilometara kvadratnih i više od 4.500.000 stanovnika, sa dve jasno izdvojene oblasti koje do tada nisu ekonomski, kulturno, a ni u administrativnom smislu u potpunosti srasle. Te dve oblasti u narodu, a takođe i u nekim službenim aktima nazivane su "Starim" i "Novim" oblastima:

- deo teritorije od pre balkanskih ratova ("Stare oblasti"), površine oko 54.000 kilometara kvadratnih i sa oko 3.000.000 stanovnika, većinski pravoslavne veroispovesti, sa definisanim ustavno-demokratskim uređenjem i širokim građanskim pravima;

- deo teritorije stečene nakon balkanskih ratova ("Nove oblasti"), površine oko 33.000 kilometara kvadratnih, sa oko 1.500.000 stanovnika heterogenih veroispovesti (pravoslavne, muslimanske i katoličke) i nacionalne pripadnosti (srbsko, tursko, albansko i bugarsko stanovništvo), gde je formalno-pravno još uvek vladao režim vanrednog stanja.

Stanovništvo je većinom bilo poljoprivredno, sa stabilnim seljačkim društvom u "Starim oblastima", i nedefinisanim, polufeudalnim odnosima u "Novim oblastima". Kada je u pitanju gradsko stanovništvo, vodeći gradski sloj sačinjavali su trgovci, ali su se u taj sloj ubrajali i oni koji su bili u državnoj službi (činovnici i oficiri), pa i sveštenstvo (pre svega više i delimično srednje). Srednje slojeve u gradovima činili su sitniji činovnici, gimnazijski nastavnici, učitelji i zanatlije. Industrija je bila tek u povoju, i koncentrisana u Beogradu i nekim većim gradovima.

Srbska vojska uoči Prvog svetskog rata

Najveći grad u zemlji bio je Beograd, prestonica Kraljevine Srbije, sa oko 90.000 stanovnika (u to vreme Sofija je imala oko 125.000 stanovnika, Bukurešt oko 340.000, Atina oko 170.000...), dok su veći gradovi u "Starim oblastima" bili Niš (sa oko 25.000 stanovnika), Kragujevac (oko 19.000 stanovnika), Leskovac (oko 14.000), Požarevac (oko 13.000), Vranje (oko 13.000), Šabac (oko 12.000) i Pirot (oko 11.000).

"Nove oblasti" su imale za to vreme više velikih gradova: Bitolj (60.000), Skoplje (oko 50.000), Prilep, Prizren i Štip (oko 21.000), Priština (oko 19.000) i Novi Pazar (oko 13.000). I dok se u gradovima "Starih oblasti", migracionim tokovima selo-grad, konstantno povećavao broj stanovnika i osećao evropski uticaj, u "Novim oblastima" gradovi su bili orijentalnog tipa (kasabe) i pojačano se iseljavalo tursko i uopšte muslimansko stanovništvo, stvarajući na taj način disproporciju i umanjujući sve više značaj gradske sredine u "Novim oblastima".

U slučaju rata, koji bi nametao veća naprezanja ljudskih potencijala, Srbija bi mogla, u skladu sa vojnoteorijskim razmatranjima, da ima maksimalno mobilizacijsko naprezanje, da angažuje 10-15 odsto celokupnog stanovništva, ali takođe bi se morala uzeti u obzir i neintegrisanost "Novih oblasti".

U takvom slučaju broj vojnika pod zastavom iznosio bi između 450.000 i 670.000, tako da je u julu 1914. godine ipak bilo mobilisano nepunih 500.000, a u septembru še od 530.000 ljudi, što za Srbiju u vojničkom pogledu predstavlja veliko ratno naprezanje (u periodu 1914-1918, dakle tokom trajanja Prvog svetskog rata, broj mobilisanih vojnika Kraljevine Srbije, uključujući i dobrovoljačke sastave iz ostalih krajeva van Srbije naseljenih uglavnom srbskim stanovništvom, iznosio je impozantnih 800.000 ljudi, što predstavlja jedinstven slučaj angažovanih ljudskih potencijala u svetu).

Države saveznice u Prvom svetskom ratu

U jesen 1913. godine, nakon tek završenog rata sa Bugarskom, pod uticajem Austrougarske dešava se "Arnautska pobuna" protiv Srbije. Tek što je demobilisala svoju vojsku, Srbija se okrenula uređenju "Novih oblasti", i vrlo brzo je bila prinuđena da ponovo mobiliše deo svojih jedinica i uputi ih da se ta pobuna uguši. Radi sređivanja stanja i ugušenja pobune, deo jedinica ulazi i u Albaniju da bi na vododelnicama uspešno mogao da kontroliše granicu, ali pod pritiskom i ultimatumom Austrougarske i Italije, i intervencijom velikih sila povlači se sa tih prostora.

To je dodatno destabilizovalo situaciju u ratovima iscrpljenoj Srbiji, postavilo ju je u nepovoljan položaj u sprečavanju upada pobunjeničkih i pljačkaških grupa iz Albanije, i iziskivalo dodatna naprezanja srpske vojske.

Vojnogeografske karakteristike zemljišta

U vojnogeografskom smislu, orografske i hidrografske karakteristike zemljišta su ublažavale nepovoljni položaj Kraljevine Srbije u odnosu na Austrougarsku, kao potencijalnog agresora i protivnika. Teritorijalna proširenja Srbije nakon balkanskih ratova, prostorno su uvećala ionako razlomljenu granicu, dok se vojno sposobno stanovništvo "Novih oblasti", još neintegrisano u vojsku, nalazilo na obuci.

Srbija je bila obuhvaćena sa severa i zapada Austrougarskom, dok se na istoku nalazila Bugarska sa revanšističkim težnjama, a na jugu nestabilna, novostvorena Albanija. Vojnogeografski položaj Srbije nije bio povoljan jer su bili ugroženi njeni vitalni državni i vojni interesi, pre svega njen najvažniji politički, ekonomski i vojni deo - teritorije "Starih oblasti". I pored toga što se nakon teritorijalnih proširenja iz 1913. godine pomakla pozadina Srbije ka jugu, svi industrijski, vojni i mobilizacijski centri, ali i sama prestonica - Beograd, bili su na neposrednim pravcima udara potencijalnog agresora.

Brdsko-planinsko zemljište, sa nerešenim i neuređenim putnim komunikacijama u dubini teritorije, i velikim rekama kao pregradama (Dunav, Sava i Drina) posebno su otežavali nadiranje i brza dejstva neprijatelja, kanalisali moguće pravca dejstava i predstavljali jake granične prepreke. Ogranci i padine brdsko-planinskih predela spuštali su se prema velikim rečnim tokovima (Dunavu i Drini), i istočno od ušća reke Pek i južno od reke Jadar, otežavali nadiranje i kanalisali kretanje neprijatelja u doline unutrašnjih rečnih tokova i na putne komunikacije.

Komora srpske vojske

Brdsko-planinsko zemljište pružalo je braniocu mogućnosti da na širem prostoru razvuče neprijateljske snage i da ih pojedinačno tuče. Međutim, i ovakav suženi severni, i deo zapadnog sektora prigraničnog fronta, bio je širine oko 300 kilometara, što je predstavljalo veliki problem i prevazilazilo ljudske resurse relativno slabih i iscrpljenih srbskih snaga.

Pravci mogućih dejstava neprijatelja kanalisani su duž doline reka. Opštim pravcem sa severa otvarao se velikomoravski pravac (dolinom Velike i Južne Morave, koji sa osnovice istočni Srem-Banat, izvodi na Đupriju, Paraćin, Niš i Skoplje), i nešto manje značajan, zato što vodi težim terenom, kolubarski pravac. (Kolubarski pravac iz Srema, dolinom reke Kolubare izvodi u srce Šumadije i Srbije, i preko Ibra izvodi na Kosovo i Metohiju, i ugrožava gradove Valjevo, Gornji Milanovac, Aranđelovac, Čačak, Kraljevo).

Sa zapada, sa osloncem na Bosnu, izvodilo je nekoliko manje važnih pravaca, koji svojom težinom i karakteristikama zemljišta, za potencijalnog napadača bili bi manje interesantni. To su jadarsko-mačvanski pravac, koji dolinom Jadra vodi preko Valjeva ka Gornjem Milanovcu, zapadnomoravski,koji preko Višegrada izvodi na Užice i ka Kragujevcu, i sandžački pravac,koji izvodi ka Novom Pazaru.

U zavisnosti od izbora pravaca dejstava, pojedini rečni tokovi u Srbiji predstavljali su značajne oro-hidrografske prepreke, i prirodne taktički jake oslonce za izvođenje zadržavajuće i odsudne odbrane u unutrašnjosti zemlje, koji su se mogli lako veštački ojačati i pripremiti u inženjerijskom smislu.

Transport železnicom srpske artiljerije na front

Srbsko ratište, kao deo balkanskog, nije bilo pripremljeno za rat sa Austrougarskom, jer za to nije bilo ni vremena ni sredstava. Celokupna saobraćajna mreža je bila nerazvijena: putevi su bili zemljani i u manjem broju nasuti, a u slučaju većih padavina teško prohodni. Železnička mreža bila je nerazvijena, sa glavnim železničkim pravcem - dolinom Velike i Južne Morave, Vardara i Nišave, i kraćim ograncima od Beograda ka Valjevu, od Lapova ka Kragujevcu, od Stalaća ka Užicu, Zaječara ka Paraćinu, Skoplja ka Kosovskoj Mitrovici i nedovršenog dela pruge Prahovo-Knjaževac (timočka pruga).

Motorizaciju je predstavljalo nekoliko automobila (koji su korišćeni za kraljevsku porodicu, vrhovnu komandu i nekoliko imućnijih porodica u Srbiji), a glavno vučno sredstvo su bile tegleće životinje (konji i volovi). Transportovanje i prebacivanje ljudskih i materijalno-tehničkih potencijala, vršeno je najčešće putem železnice, a od železničkih stanica, snagom teglećih životinja.

* Potpukovnik dr Ivan Mijatović je načelnik Vojnog muzeja u Beogradu