Mileva Marić, tajna u arhivima

Amerika je stvorila brendove od minornih materijalnih stvari, kao što su Mek Donalds (McDonald`s) ili Koka Kola (Coca Cola), prodajući ih cijelom svijetu poput najvećeg intelektualnog otkrića, dok Srbi sjećanja na djela Nikole Tesle ili Mileve Marić i dalje čuvaju samo kao eksponate za rijetke muzejske posjetioce.

Uskoro se treba obilježiti 60 godina od smrti naše poznate naučnice Mileve Marić i supruge Alberta Ajnštajna, a još uvijek njena porodična kuća u Kisačkoj 20. u Novom Sadu nije dobila obilježje „istorijskog spomenika“. Dugi niz godina pod vječitim izgovorom „neriješenih pravno-imovinskih odnosa“ i komplikovane birokratije, kuću Milevinih roditelja nagrizaju vrijeme, neznanje, nemar i politički režimi . Naime, nasljednik kuće u Kisačkoj ulici je Bernard Cezar Ajnštajn, unuk i jedini nasljednik, koji je gradskim vlastima Novog Sada ponudio kuću kao poklon. Cezar Ajnštajn je ovlastio prijatelja porodice Ajnštajn, Đorđa Krstića, da se porodična kuća Mileve Marić, u kojoj je boravio i sam Ajnštajn prilikom posjete Milevinim rođacima, pretvori u muzej. „Novi Sad će dobiti ekskluzivitet! U tom muzeju će biti otkriven život Mileve Marić“, rekao je Đorđe Krstić u jednom svom intervjuu, navodeći da se radi o oko pedesetak eksponata koji bi tu trebali biti izloženi, a svjedoče o zajedničkom životu Mileve i Ajnštajna. Koliko je Mileva uticala na Ajnštajnov naučni rad, pa i na samo otkriće teorije relativiteta, malo se zna. Nakon razvoda sa Milevom, Ajnštajn kao da je želio da se njegov prethodni život prekrije velom tajne i zaborava. Možda baš zato je sačuvano vrlo malo dokumenata o njihovom zajedničkom životu i radu. Možda upravo da se ne bi srušio mit o velikom geniju iza kojeg je u osnovi stajao rad Mileve, njegove supruge, žene srpskog porijekla. U vrijeme u kojem su radili Mileva i Ajnštajn svakako nije išao na ruku ženskim intelektualnim krugovima. U nemogućnosti da nastavi školovanje na univerzitetu, jer u to vrijeme žene u Srbiji nisu studirale, Mileva odlazi na ETH univerzitet u Cirihu i upisuje medicinu. Ubrzo prelazi na smijer matematike i fizike i postaje jedna od četiri žene u svijetu koje su izučavale tehničke nauke. Susret sa Ajnštajnom, rođenje ćerke Lize i vjenčanje 1902. a odmah zatim rođenje sinova Eduarda i Hansa Alberta, promijenili su i lični i profesionalni put Mileve Marić pred kojom je, kako se saznaje na osnovu dokumenata, bila blistava karijera mlade naučnice. Posvećena potpuno porodici koja se raspala 1919. Mileva Marić udaljavala se od očiju javnosti i polako padala u zaborav. Većina njih, koji su je pamtili kao suprugu Alberta Ajnštajna, a ne kao naučnicu, kada je to prestala da bude, nisu imali više razloga da spominju njeno ime.

 Dugo godina nije se znalo ni gde je zapravo sahranjena, dok joj grob nije otkriven 23. juna 2004. na ciriškom groblju Nordhajm, zahvaljujući slikaru Petru Stojanoviću, osnivaču Memorijalnog centra „Nikola Tesla“ iz Sent Galena. Još jedan dokaz da o velikanima misle pojedinci, dok država ispred intelektualnog nasljeđa, uvijek stavlja političko, ali nikad ono iz kojeg naredni naraštaji mogu nešto naučiti.

Slikar Petar Stojanović, rođen u Austriji, srpskog porijekla, rano se zainteresovao za život i rad Mileve Marić-Ajnštajn. Samo zahvaljujući svojim entuzijazmom i pomoći ljudi iz dijaspore uspio je da prikupi veliki broj dokumentovane građe o životu Mileve Marić. Selidbom u Cirih, upravo da bi saznao više o Milevi, Petar Stojanović istražuje sva mjesta koja je posjećivala Mileva. „Moja selidba iz Austrije u Švicarsku, mnogo mi je pomogla u proučavanju literature o Milevi Marić-Ajnštajn. Tako sam upoznao i dr Anu Piju Maisen, direktoricu Arhiva grada Ciriha, koja mi je istinski pomogla da utvrdim da li je tačno da je Mileva sahranjena na Ciriškom groblju 4.avgusta 1948.“

 Isto kao i Petar Stojanović i pisac knjige „Mileva i Albert Ajnštajn-ljubav i zajednički naučni rad“, Đorđe Krstić, koji godinama živi u Sloveniji, svojim entuzijazmom želi da spasi ono o čemu bi trebala da brine država. „Znam da je kuća Marićevih u Novom Sadu u veoma lošem stanju jer je izgrađena 1907. i u njeno održavanje vrlo malo se ulagalo. U kontaktu sam sa direktorom Muzeja grada, Milanom Paroškim, kome ću dati sve eksponate o Milevi koje imam u mom posjedu. Smatram da su se svi ogriješili o Milevu i da je bar u Novom Sadu zaslužila da se obilježi njen rad.“ I sam Krstić se gotovo pedeset godina posvetio istraživanju i prikupljanju građe o životu Mileve. U tome mu je, kako navodi, mnogo pomogao sin Mileve i Alberta, Hans, koji je živio i radio u Americi kao profesor na Univerzitetu. Umro je  2001.  Dokumenti iz Milevinog stana u Cirihu su misteriozno nestali, a svim dosadašnjim biografima nedostajali su podaci iz Ajnštajnove arhive čuvane u Jerusalimu i godinama nedostupni javnosti.  Profesorki savremene evropske istorije na Univerzitetu u Njujorku (New York), sada u penziji, Radmili Milentijević, uspjelo je doći do dokumenata iz te arhive. „Budući da je Ajnštajn bio njemački Jevrejin, a uz to slavni fizičar i nobelovac, koji je u Izraelu pravi „kult i ikona“, Izraelci nisu dozvoljavali gotovo 30 godina pristup njegovim dokumentima“. Ipak pod pritiskom svjetske javnosti učinili su to 1987.“ Ni tada nisu izašli na vidjelo svi skriveni dokumenti o ovom slavnom paru. Radmila Milentijević je za dvadesetak dana provedenih u arhivu u Jerusalimu uspjela da sakupi određeni broj prepiski između Mileve i Ajnštajna i od toga napravi monografiju koja je prvo, opet po starom običaju, objavljena na stranom, engleskom jeziku, u Njujorku. I profesorica Milentijević, na osnovu podataka iz Ajnštajnovih pisama supruzi, zaključuje da je naučni rad Alberta Ajnštajna protkan dugim i napornim radom njegove supruge i da je njen doprinos teoriji relativiteta i nekim drugim Ajnštajnovim otkrićima bio veliki, ali svih ovih godina i zanemaren. Ugledna profesorica iz Njujorka se takođe slaže da je ambiciozni fizičar najvjerovatnije prisvojio Milevin rad i da se u njenu korist odrekao velike svote novce od svojih otkrića, a od čega je ona navodno kupila stanove u Cirihu i živjela sa djecom. 

I dok se sve što je pripadalo Ajnštajnu ili čuva kao „ikona“, gdje jedno od Ajnštajnovih pisama na aukciji dostiže cifru od 8000 funti, kod nas samo zahvaljujući entuzijazmu pojedinaca Mileva Marić nije potpuno pala u zaborav. Čini se da su to konačno shvatili i u Novom Sadu sa inicijativom otvaranja muzeja, ali i nagrade koju je prije nekoliko godina ustanovio Univerzitet u Novom Sadu koja nosi ima Mileve Marić. Uskoro, kada se riješe stanarska prava za dvije porodice koje žive trenutno u stanu kući Marićevih, mogla bi da počne i rekonstrukcija prostora muzeja. Srbi nerijetko zaboravljaju na vlastitu kulturnu i intelektualnu baštinu, ne cijeneći znanje, nipodaštavajući obrazovni sistem i ljude koji rade unutar sistema, svodeći obrazovne ustanove na „tvornice humanoida“, tako da nikoga ne bi trebalo čuditi ako u budućnosti zajedno sa Milenom ,Teslom, Pupinom i mnogim drugim gotovo zaboravljenim umovima, padne u zaborav u cijeli srpski narod i njegova kultura.

 

Biljana Vukičević