STANJE U STAROJ SRBIJI (VASOJEVIĆIMA) PRED PRVI BALKANSKI RAT I OSLOBOĐENJE OD TURSKOG ROPSTVA I PRISJEDINJENJE DONJIH VASOJEVIĆA I METOHIJE CRNOJ GORI- treći dio

Planina Sjekirica, na čijem vrhu su bili dalekometni topovi.
(Snimio Blagoje Šarić)

Gornjovasojevićka brigada odnosno njen Šekularsko-trepački bataljon, izvršavajući naredbu Više komande, otišao je najtežim i najopasnijim pravcem niz Rugovu, gde se sukobljava sa dobro naoružanim i organizovanim Arnautima. Dobro je znao sve njihove ''marifetluke'', staze i bogaze rugovske, pa je bez imalo zastoja i bez gubitaka slomio njihov otpor. Rugovci su potpuno razbijeni, bilo je dosta ubijenih i zarobljenih. Šekularsko-trepački bataljon prvi ulazi u Peć, gde su im u Pećkoj patrijaršiji Srbi i sveštenstvo priredili veličanstven doček. Ne časeći ni časa Kenjić ide prema Dečanima i tu se spaja sa svojom brigadom i usiljenim maršem, pod neprekidnom žestokom borbom, napreduje prema Đakovici, gdje se susreće sa srbskom vojskom. Uz ogromno oduševljenje i izlive radosti susrele su se dvije bratske srpske vojske, kojima je to bio prvi susret na oslobođenoj teritoriji u petovjekovnom ropstvu.

U operacijama crnogorske vojske tokom balkanskog rata određena uloga je pripala i stanovništvu novooslobođenih teritorija. Stav stanovništva je bio različit. Crnogorsko i srbsko stanovništvo, organizovano u dobrovoljačke bataljone i odrede, aktivno je učestvovalo, zajedno sa crnogorskom vojskom, u ratu za oslobođenje svojih teritorija. To je bio pobjedonosni završetak njihove nacionalno-oslobodilačke borbe. 
Pri oslobađanju Plava i Gusinja sa okolinom, kao i Metohije, došla je do punog izražaja osobenost u stavu tamošnjih Muslimana i Albanaca prema širenju Crne Gore na te teritorije. Pomažući regularnu tursku vojsku, ovde je došlo do masovnog učešća bašibozluka u odbrani ovih teritorija. Prvaci, Riza-beg i po zlu čuveni Bajram Curi, okupili su oko tri hiljade kačaka i, nošeni vjerskim fanatizmom, bili spremni da se i dalje bore, uprkos očiglednom porazu. Oni su bili organizatori i nosioci uzaludnog otpora crnogorskoj vojsci, da u svom pobjedonosnom hodu oslobodi od Turaka teritorije od Raške oblasti do Metohije.

''U stavu muslimanskog i albanskog stanovništva novooslobođenih teritorija prema Crnoj Gori, u periodu njenog teritorijalnog širenja, a dijelom i kasnije, važnu ulogu imala je i misija crnogorske vojske, njeno ponašanje, osobito stav njenoga komandnog kadra, kao i mjere koje su preduzimane da se odmah po posijedanju tamo obezbijede red, lična i imovinska zaštita... Neposredno po oslobođenju u tim krajevima je obrazovana privremena crnogorska administracija. Ona je, iako sa nedostacima, dosta uspjela u održavanju novog stanja na zaposjednutoj teritoriji. Ona je, u ime kralja Nikole, stanovništvu saopštila uvođenje novog stanja i ukazala na obavezu da se poštuje.
Zapažena je politika pridobijanja prvakâ, naročito uglednih Muslimana i Albanaca, najčešće putem poklona, darivanjem titula ili zvanja. Posjetama kralju i udostojavanjem kraljeve pažnje i milosti. Ovim putem se brže i lakše učvršćivala nova vlast, a i obezbjeđivala tolerantnost i raspoloženje stanovništva u novim krajevima. Posebne mjere predostrožnosti (protiv eventualnog otpora) bile su privremeno naoružavanje tamošnjeg crnogorskog i srbskog življa, razoružavanje muslimanskog i albanskog i slanje pojedinaca u taoce...
Većina crnogorske vojske pridržavala se kraljeve proklamacije i naredbi komandanata o disciplini, humanosti i pravičnom odnosu prema stanovništvu oslobođenih teritorija. To se ispoljilo i u odnosu na ratne zarobljenike i one koji su se predali ili mirno dočekali crnogorsku vojsku. Nad njima, u principu, nije vršeno nasilje. Time se znatno odstupilo od uobičajenih pojava, koje su pratile ranije posijedanje teritorija, kao i nekih navika u prethodnim bitkama i ratovima (sječenje glava i noseva, ubistava, masovne pljačke i dr.)''

Bez obzira na sva upozorenja i prijetnje manje grupe i pojedinci nijesu prezali od nasilja. To su činili oni iz pograničnih crnogorskih oblasti, iz susjednih sela koja su često stradala od Turaka i njihovih pomagača. Nijesu mogli da se obuzdaju, a da se ne osvete.

Veliki problem je bilo razoružavanje. Prvih nekoliko dana po oslobođenju Peći, u ovoj varoši je predato 1 979 pušaka, devet raznih sistema, najviše ''mauzer''-a 622. U Đakovici je u toku prve sedmice oslobođenja prikupljeno 490 pušaka, od kojih 290 sistema ''mauzer''. Razoružavanje je teklo sporo i sa dosta problema i nije prikupljeno ni polovina od ukupnog broja naoružanja. Javlja se otpor razoružavanju. Nastavlja se ranija pojava odmetanje u kačake. Ovi čak napadaju vojsku i žandarmeriju pri ulasku u sela i pri pretresu kućâ. Otpočinju gonjenja i ubijanja odmetnikâ, hvatanja, predavanja vojnim sudovima i prva pojedinačna strijeljanja. U sela zalaze odredi vojske i žandarmerije, ponekad i sa topovima.

Uprkos brojnim teškoćama i problemima Gornjovasojevićka brigada je na visini zadatka, ostaje sa svojim Šekularsko-trepačkim bataljonom u Đakovici, uspostavlja srpsku vlast i održava red i mir. Napominjemo da je komandant u Metohiji bio Radomir Vešović sa Gornjovasojevićkom brigadom, u čijem sastavu je bio Šekularsko-trepački bataljon, koji je i ovdje, kao u mnogim drugim situacijama, izvršavao najteže i najkomplikovanije zadatke.

Na frontu prema Skadru i njegovom sporom osvajanju išlo je dosta teško, pa pozovu Vešovića da im pritekne u pomoć. U Metohiji je ostavio Mila Kenjića i dva bataljona, a sa ostalim iz Gornjovasojevićke brigade, gdje su bili i borci iz Šekularsko-trepačkog bataljona, ode na skadarsku klanicu. ''Nakon izvjesnih kraćih priprema i izučavanja prilika, dobijem najtvrđi i najopasniji položaj - Veliki Bardanjolt, kojeg, poslije trodnevne krvave borbe (25. 26. i 27. januara) zauzmemo s gubicima 50% - u nižim, i 36% - u oficirskim činovima. I sam, predvodeći dva od sedam juriša, bio sam dvaput ranjen.''

Ulazak crnogorske vojske u Peć 30. oktobra 1912. Godine

U daljem nastupanju ove jedinice su 30. Oktobra, zajedno sa srbskim jedinicama, oslobodile Peć, pa je odlučeno da se nastavi pokret prema Dečanima. Iz dnevnika brigadira Radomira Vešovića saznajemo da je on žarko želio da sa svojom brigadom oslobodi to značajno istorijsko mjesto, jer su se Vasojevići kao usijana vulkanska lava iz svoje kolijevke širili ka Limu i niz Lim, ka Tari i niz Taru, do Koma i preko Koma, ne osvajajući tuđu već šireći svoju teritoriju, sudarajući se sa najljućim turskim i arnautskim zlicama, išli su u susret Staroj Srbiji, Metohiji i Kosovu. To njihovo Kosovsko opredjeljenje slikovito je naglasio Marko Miljanov kada je sebe i ostale vojvode nazvao običnim, a Miljana Vukova kosovskim vojvodom. Kako piše Dobrilo Aranitović i vojvoda Lakić Vojvodić je poslije oslobođenja Metohije bio zapovjednik ove oblasti i stolovao je gradu Pećke Patrijaršije, a đeneral Radomir Vešović odstojao prvu slobodnu liturgiju u Visokim Dečanima poslije kneza Lazara. Istorijska sudbina Vasojevića da, ''Onamo namo'' oni prvi zakorače i da ostarjeli kralj - pjesnik (Nikola) svoju želju ''da viđu Prizren'' i Dečane ostvari tako što ih je 1912. godine, vidio najprije vasojevićkim očima. Brigadir Radomir Vešović je, na ime po oslobođenju Dečana 22. novembra, dobio zadatak da šalje izviđačke odrede ka Đakovici. Glavnina brigade sa ojačanjima napala je Đakovicu sa sjevera i ubrzo branioce natjerala da napuste ivicu naselja i povuku se u varoš. Mještani su se predali, a najveći dio posade se povukao. Tako su u Đakovicu istovremeno ušle i crnogorska (Vasojevićka brigada sa djelovima Kolašinske), i srbska vojska (djelovi Drinske divizije II poziva). Brigadir Vešović, koji je u varošicu ušao prije komandanta Drinske divizije, pukovnika Paunovića, postavio je oblasnog upravitelja, predsjednika oblasnog suda i šefa policije, a pukovnik Paunović - kad je pristigao sa svojim trupama - imenovao je i predsjednika Opštine. Kada su u Đakovicu pristigli brigadir Janko Vukotić i general Mihailo Živković, sporazumjeli su se da srbska vojska drži dio varošice na desnoj, a crnogorska na lijevoj obali Kremne. Ovim operacijama Istočni odred je uspješno završio oslobođenje svih neoslobođenih krajeva i Metohija je pripala Crnoj Gori, a Kosovo Srbiji. Ostvarile su se težnje generacija srbskog naroda da se oslobode od turskog ropstva. To je pošlo za rukom onoj generaciji oficira i vojnika, koja je poslije 500 godina robovanja pod Turcima zapalila ''svijeću slobode'' u Visokim Dečanima. Tokom novembra su Durmitorska i Kolašinska brigada preko Albanije pošle ka Skadru u sastav Zetskog odreda, a početkom januara 1913. godine i Vasojevićka (Andrijevička) brigada. Ova brigada je učestvovala u borbama na sektoru Bardanjolta sve do oslobođenja Skadra 24. aprila 1913. godine. 
U Prvom Balkanskom ratu sa područja Vasojevića poginulo je 11 oficira i 401 podoficir i vojnik, dok je ranjeno 1080 boraca. U ovom ratu konačno je ostvarena težnja srbskog pravoslavnog stanovništva ovoga kraja za konačnim oslobođenjem i prisjedinjenjem Crnoj Gori. 

Oficiri srpske i crnogorske vojske 
oslobodioci Metohije i Stare Srbije 1912-te
 

Svjedočanstvo Spasoja Vukadinovića iz sela Mašta-Polica kod Berana.
U kojoj piše da je on iz Mašta u Staroj Srbiji.