STANJE U STAROJ SRBIJI (VASOJEVIĆIMA) PRED PRVI BALKANSKI RAT I OSLOBOĐENJE OD TURSKOG ROPSTVA I PRISJEDINJENJE DONJIH VASOJEVIĆA I METOHIJE CRNOJ GORI - drugi dio

Prelazak Crnogorske vojske i dobrovoljaca 
preko Lima kod Seoca u blizini Andrijevice 1912. godine

Početkom avgusta 1912. godine došlo je do pobune u Donjoj Ržanici i oružanih sukoba sa turskim jedinicama. Narod i dobrovoljci su tih dana izvršili napad na turske karaule iznad Jugovina, u Vinickoj, na Navotini, Ržanoj i drugim mjestima, i tom prilikom likvidirali nizamske posade, čime je granica prema Crnoj Gori bila otvorena. Ovu akciju pomagala je Crna Gora, poslije čega su radi dogovora o daljim akcijama sa prvacima Donjih Vasojevića, u Trepču došli Janko Vukotić, vojvoda Lakić Vojvodić i đeneral Radomir Vešović. Donjovasojevičke prvake predvodio je brigadir Avro Cemović.

Topovi Gornjovasojevićke brigade (Šekularsko-trebačkog bataljona) 
na planini Sjekirici iznad Šekulara kod Berana oktobra 1912. godine prilikom oslobođenja Rugove i Metohije (djelova Stare Srbije)

Turske vlasti odmah su preduzele akcije kako bi ugušili pobune. Nihove jedinice su upale u obližnja sela (Donju Ržanicu, Pešca, Buče), čineći strahoviti teror nad pravoslavnim srbskim stanovništvom, vršeći pljačku imovine i paljevinu kuća. Istovremeno su i Muslimani iz Bihora i Rožaja i Šiptari iz Metohije i Rugove napali katune od Mokre do Turjaka i na Polici. Uništavali su sve što se moglo uništiti. Borbe su vođene dva dana na području od Police do Kaludre. Neprijateljske snage su bile daleko nadmoćnije, te su ustanici morali da se povuku na crnogorsku teritoriju i planine sa lijeve strane Lima. Tom prilikom Turci su popalili mnoga sela (Babino, Dragosavu, Goražde, Mašte, Tmušiće, Budimlju, Pešca), pa školu i manastirske konake, a sam manastir Đurđeve Stupove su opljačali. Turci su pojačali svoje snage jedinicama 21 nizamske divizije, kojom je komandovao Džavid-paša. Ove jedinice nastavile su ugušivanje pobune. Ovaj događaj u narodu je poznat kao Beranska buna. Stanje nije dugo ostalo mirno, jer će iste godine doći do vojne intervencije Balkanskih država protiv Turske u Balkanskom ratu. Kao što je već kazano Balkanske države su sklopile savez za rat protiv Turske a taj savez je za pravoslavno hrišćansko stanovništvo u neoslobođenim krajevima značio poziv u borbu za konačan obračun sa turskom tiranijom. Mnogi narodni prvaci koji su zbog svoje aktivnosti bili prisiljeni da žive na teritoriji Crne Gore, vraćali su se u svoja mjesta i preduzimali inicijativu u organizovanju dobrovoljačkih četa za borbu protiv Turaka. Crna Gora je počela otvorenije da pomaže narodni pokret za oslobođenje u Donjim Vasojevićima dajući oružje i municiju ustanicima. Iz Berana išle su brojne dobrovoljačke grupe i čete u Andrijevicu, gdje im je crnogorska komanda davala puške ''moskovke'', dobijene iz Rusije, municiju i drugu opremu. Tadašnja crnogorska vlada preko Lakića Vojvodića pristupila je u Donjim Vasojevićima organizovanju dobrovoljačkih bataljona. Tom prilikom formirano je šest bataljona, njihovi komadanti su bili: Poličkog - Vukota Pantović, Budimskog - Vuko Dabetić, Donjoržaničkog - Simo Čukić, Bučičko-vinickog - Milo Saičić, Lužačkog - Marijan Vuković i Gornjoseljskog - Tomaš Pešić. Bataljoni su nosili crnogorske ratne zastave i barjake. Na dan objave rata Turskoj bataljoni su bili na okupu i držali turski garnizon u Beranama u opsadi. Bataljoni su odmah stavljeni pod komandu vojvode Lakića Vojvodića, koji je preko Avra Cemovića sprovodio sva naređenja na teritoriji Beranske nahije i Donjih Vasojevića. Još 1910. godine na teritoriji Crne Gore bile su formirane četiri divizije: Kolašinska i Vasojevićka brigada činile su Kolašinsku diviziju na čijem čelu je bio serdar Janko Vukotić. Komadant Vasojevićke brigade bio je đeneral Radomir Vešović. U njenom sastavu bilo je šest bataljona: Ljevorečki, Kraljski, Andrijevički, Velički, Polimski i Šekularsko-trebački, kao i jedna brdska baterija sa četiri topa i Komorski bataljon.

Zaplijenjeni turski topovi na Jasikovcu kod Berana 16. oktobra 1912-te prilikom oslobođenja ovog grada od Turaka

ULOGA ISTOČNOG ODREDA I DOBROVOLJACA U OSLOBOĐENJU STARE SRBIJE

Istočnim odredom je komandovao Janko Vukotić, serdar koji je važio za jednog od najsposobnijih crnogorskih brigadira i oficira. On je imao precizne podatke o jačini turskih snaga i zbog toga je zaključio da bi ofanzivnim dejstvom svoga odreda ne samo najbolje obezbijedio pozadinu glavnih snaga na skadarskom pravcu nego i oslobodio neoslobođeni dio pljevaljskog, sjeničkog i pećkog sandžaka i ostvario spajanje sa srbskom vojskom na tim pravcima. Stoga je odlučio da sa glavninom odreda, Kolašinskom i Durmitorskom brigadom, krene prema Mojkovcu. Prekotarski odred se orijentisao na rušenju utvrđenja na Tari i napadu ka Pljevljima, dok Vasojevićki dobrovoljački bataljoni blokiraju Berane, a Gornjovasojevićka brigada da posjedne granični front od Grebena i Visitora preko Čakora do planine Mokre. Glavnina odreda Kolašinske i Durmitorske brigade stigla je 9. oktobra u Štitaricu, a serdar Janko Vukotić pozvao turskog komandanta Mojkovca da se preda, garantujući mu da će čast i život svih turskih oficira i vojnika biti osigurani. Turski komandant nije prihvatio ponudu, pa je oko 10 časova otpočeo napad. Borbe su potrajale do predveče, kada su se turske snage povukle ka Bijelom Polju, Janko Vukotić je tada izvijestio vrhovnog komadanta da mu se ''oficiri i trupe inzvanredno ponašaju.''

Sjutradan 10. oktobra jedinice su oslobodile Šahoviće i nastavile prodor prema Bijelom Polju. Na prilazima ovom gradu građani su izašli da pozdrave crnogorske snage i komandanta Vukotića, gdje su mu predali pismenu ponudu o predaji grada. Vukotić je ponudu prihvatio, ali je pri tom bio veoma obazriv. Bio je potpuno u pravu, jer kada su sjutradan prednji djelovi njegovih brigada prišli gradu, na njih je otvorena snažna vatra. Vukotić je tada naredio da brigade pređu u napad. Tri bataljona (Kolašinski, Donjomorački i Drobnjački) pregazila su Lim, iako je voda vojnicima bila do iznad pojasa i požurili uz šumovite obronke Obrova. Iznenađeni takvom brzinom i odlučnošću crnogorske vojske, Turci su ubrzo napustili to uzvišenje, koje potpuno dominira gradom.

Time je bila riješena sudbina turske posade i oko 16 časova Bijelo Polje je bilo oslobođeno. Istočni odred je potom imao povoljne izglede za šire zahvate u pljevaljskom i sjeničkom Sandžaku. Međutim, komandant odreda Janko Vukotić dobio je naređenje kralja Nikole: ''...mimo Bijelog Polja ni korak dalje u Sandžak'', makar sve varoši slale deputacije za predaju. Iako je Prekotarski odred bio porušio pogranične karaule na Tari i krenuo ka Pljevljima, naređenje je bilo izvršeno i na zauzetim položajima postavljena su utvrđenja. Glavnina Istočnog odreda zadržala se u Bijelom Polju nekoliko dana radi razoružavanja muslimana, organizovanja vlasti i prikupljanju dobrovoljaca.

Na prostoru Vasojevića stanje srbskog pravoslavnog življa, kao što je već rečeno, uoči Prvog balkanskog rata bilo je veoma teško. Na svom ovom prostoru dolazi do pojačane aktivnosti hajdučkih četa, a putevi od Peštera, Rožaja i Peći ka Beranama postaju sve nesigurniji za turske karavane koji su prenosili robu. Srbski narod Donjih Vasojevića i cijele Limske doline odbijao je poslušnost i davanje raznih dažbina. Mnogi su prelazili crnogorsku granicu i nabavljali oružje za poslednji obračun sa Turcima. U takvoj situaciji Turska je pojačavala svoje garnizone u svim pograničnim rejonima, pa i u Beranama, kao i nizamske posade po selima i graničnim karaulama. Istovremeno, turske vlasti su uporno pripremale muslimansko stanovništvo iz Bihora i Rožaja kao i Šiptare iz Metohije da na svaki mig izvrše napad na srbska sela u Donjim Vasojevićima i svoj Beranskoj nahiji. 

Pregled operacija srpske i crnogorske vojske
pri oslobođenju Stare Srbije u Prvom balkanskom ratu 

Svi dobrovoljački bataljoni iz Beranske nahije ušli su u sastav Istočnog odreda. Istočni odred se u to rijeme nalazio u Kolašinu i imao je zadatak da uz pomoć Polimskih ustanika i dobrovoljaca oslobodi Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Plav i Gusinje. Odred je uspješno operisao prema Mojkovcu i Bijelom Polju. Da bi spriječili prodor Durmitorske i Kolašinske brigade u Berane, Turci su pojačali isturene položaje na Tifranu i Jejevici. Andrijevička brigada za to vrijeme je čuvala i zatvarala prolaz prema Čakoru, Plavu i Gusinju, dok su dobrovoljački bataljoni iz Beranske nahije držali u blokadi Berane, kako Turci ne bi mogli izaći iz grada.

Prije nego što su ove jedinice stigle do Berana, dobrovoljački bataljoni su pokušali da osvoje utvrđena mjesta - Tifran i Jejevicu ali bezuspješno, jer je beranskim Turcima stigla pomoć iz pravca Rožaja i Rugove. To pojačanje od tri hiljade Šiptara bilo je daleko brojnije od snaga Poličkog i Budimskog dobrovoljačkog bataljona, koji su na ovom terenu pružali otpor. Turci su uspjeli da prodru u Berane, pri čemu su usputno spalili Dapsiće. Na Vukašinovića lokvi, gdje su 13. oktobra vođene borbe protiv Turaka, poginulo je 10 Dapsićana, dobrovoljaca iz sastava Budimskog dobrovoljačkog bataljona.

Tifran i Jejevica su bila glavna turska utvrđenja, gdje se nalazilo pet bataljona turske vojske sa četiri topa, dok je na Jasikovcu bilo 12 topova. Ukupne turske snage u Beranama iznosile su, prema podacima koje je objavio istraživač Mitar Đurišić, oko šest hiljada vojnika.

Djelovi Istočnog odreda stigli su u neposrednu blizinu Tifrana i Jejevice 15. oktobra. Poslije jednočasovne borbe ova utvrđenja su osvojena i turske snage su se povukle prema Jasikovcu. Istog dana uveče građani Berana su tražili od turske komande da preda grad. Komadant je odbio predaju. Međutim, vidjevši da je svaka dalja borba uzaludna, Turci su noću između 15. i 16. oktobra počeli da bježe iz grada, preko Dapsića i Zagrađa put Rožaja. Ustanički dobrovoljački bataljoni sa desne strane Lima napali su Turke i uspjeli da jedan dio njihovih snaga zarobe. Tom prilikom je zaplijenjeno mnogo ratnog materijala. Ipak, veći dio turskih snaga je uspio da se izvuče prema Rožajama. Artiljerijsko utvrđenje na Jasikovcu je bilo osvojeno 16. oktobra, čime je Berane konačno oslobođeno od Turaka. U oslobođeni grad došao je komadant Janko Vukotić.

Dok je Istočni odred vodio borbe za oslobođenje Bijelog Polja i Berana, Andrijevička brigada je zaposjela isturene položaje prema Peći, Plavu i Gusinju. Ovoj brigadi je pošlo za rukom da zauzme utvrđene visove: Greben, Visitor i Mokru, čime su stvoreni vrlo povoljni uslovi za dalje borbe na tom sektoru. Poraz Turaka u Beranama, na Visitoru, Grebenu i Mokropj ukazivao je da su snage Istočnog odreda i Polimskih ustanika velike. Turcima su bile jasne namjere crnogorske vojske pa su vršili dalje koncentracije svojih jedinica za odbranu Plava i Gusinja i Metohije.
Odmah poslije oslobođenja Berana, komandant Istočnog odreda Janko Vukotić uputio je kao pojačanje Vasojevićkoj brigadi Gornjoseljski i Bučičko-vinicki dobrovoljački bataljon na Mokroj, a nakon dva dana Gornjomorački i Planinsko-pivski bataljon prema Plavu. Naredbom komadanta Istočnog odreda od dobrovoljačkih bataljona formirana je 18. oktobra Beranska brigada koja je imala oko 3 200 boraca. Za komadanta brigade postavljen je brigadir Avro Cemović. 
Istočni odred zatim nastavlja združene operacije prema Metohiji. Jedinice su nastupile u tri pravca. Pokret jedinica otpočeo je uveče 18. oktobra. Pravcem Berane-Rožaje-Peć nastupala je Beranska brigada, čije su jedinice 26. oktobra oslobodile Rožaje, a 28. oktobra vodile borbu na Štedimu, gdje su imali brojne žrtve. Kod Štedima je u sastav ove brigade došao Gornjoseljski bataljon. Pravcem Berane-Morka-Rugova-Peć nastupa glavnina Istočnog odreda. Na tom su pravcu ranije 16. oktobra, Velički i Šekularsko-trebački bataljon poslije žestokih borbi osvojili utvrđene turske karaule. Jedinice Vasojevićke brigade nastupale su pravcem Andrijevica-Plav-Bogićevica-Dečani. Uz žestoke borbe oni su 19. oktobra oslobodili Plav, a 20. oktobra Gusinje. 

Serdar Janko Vukotić, 
komandant Istočnog odreda crnogorske vojske i oslobodilac Berana i djelova Stare Srbije

GORNJOVASOJEVIĆKA BRIGADA U PRVOM BALKANSKOM RATU

Gornjovasojevičkom brigadom komandovao je komandir Radomir Vešović. Ona je, kao što je već kazano, imala šest bataljona i njen zadatak je bio da zaposjedne granični front od Grebena i Visitora preko Čakora do planine Mokre i tako zatvori pravce kojima bi Turci mogli da ugroze Andrijevicu i unutrašnjost Crne Gore. Devetog oktobra otpočelo je puškaranje na čitavom frontu prema Plavu. Visitor je napadnut i Vasojevićka brigada je time dobila siguran oslonac u obezbjeđenju Andrijevice. 12. oktobra Turci su napravili ispad u pravcu Murine, ali su protivnapadom odbijeni. Narednog dana, oko 11 časova, glavnina Vasojevićke brigade je od Murine prešla u napad. Tri i po časa je vođena borba u rejonu Pepića, dok nije zauzeta i posljednja turska karaula. Snage ove brigade nadirale su prema Plavu i lomile otpor jedne po jedne turske karaule. Ovladavši Grebenom i Visitorom Vasojevićka brigada je znatno skratila svoj front i zaposjela objekte, koji su mogli da posluže kao oslonac za odbranu Crne Gore na tom pravcu. 15. oktobra crnogorske snage izbile su na Sjekiricu, a turske snage su toga dana produžile napade ka Prijedolu i Šekularu. Stoga je pokret vasojevićkih bataljona nastavljen bez zadržavanja. Rano izjutra 16. oktobra preduzet je napad na planinu Mokru. Turci su tu imali jake otporne tačke oko graničnih karaula na Kukaljskom vrhu, Planinici, Vaganici i još nekim uzvišenjima. 16. oktobra su crnogorske snage potisnule Turke ka Brezojevici, koju su prethodnog dana Turci spalili. Pošto su Berane oslobođene 16. oktobra Turci su strahovali da će nakon pada Berana crnogorske snage ugroziti Metohiju. 18. oktobra Vasojevićka brigada je ovladala i novim turskim položajima natjeravši neprijatelja da se povuče u Plav. Pošto su zaključili da ne mogu više braniti ni Plav, Turci su se 18. oktobra uveče povukli preko Babinog polja ka planini Bogićevici. Vasojevićka brigada je tako ušla u varošicu bez borbe.

Ubrzo zatim kod komandanta brigade stigla je delegacija Gusinjana i izvijestila ga da se Gusinje neće braniti. 20. oktobra djelovi Vasojevićke brigade ušli su i u ovu varošicu. Tako je brigada konačno ovladala i linijom Gusinje-Plav-Čakor-Mokra planina i otvorila put ka Peći i Metohiji. Komadant Istočnog odreda Janko Vukotić je čestitao komandantu brigade Radomiru Vešoviću na postignutom uspjehu, a kralj Nikola izvijestio da su se Vasojevićka brigada i njen komandant Vešović u dotadašnjim borbama držali tako da se ''hrabrije moglo nije.'' Radomir Vešović je, po naređenju ministra vojnog Janka Vukotića, počeo neupadljive pripreme za budući rat. Građeni su putevi i mostovi. Da ponovimo još jednom: u Štab Gornjovasojevićke brigade potajno su dopremljena dva dalekometna topa sa kompletnim ratnim priborom. To su bile pravcate grdosije, do tada neviđene na ovim prostorima.

Prvi put topovi sa Sjekirice su dejstvovali kada je turska vojska nadirala prema Šekularu preko Barica. O tom događaju u svojim bilješkama komandant jednog od bataljona u sastavu Gornjovasojevićke brigade Milo Kenjić piše: ''Turci su napali Velički bataljon 2. 10. rano ujutru koji su posijedali položaj: Vaganicu, Planinicu i Nišavin Grob i odbacili ga na Štitsku Glavu i Prijedolsku Ćafu. U isto vrijeme Turci su sa utvrđenih položaja i karaula na Mokri pl. preduzeli napad i pokret za Šekular paleći sijena šekularska niz Barice u pravcu s. Rmuša. Na izlazu šume u štitske livade zora je svićala. Komandant brigade naredio je te bataljon Šekularsko-trepački topove za vuču ustupi Kraljskom, a ovaj se priključio bataljonu Veličkom za napad. Naređeno je šestoj Radmužičkoj četi Šekularsko-trepačkog bataljona, pod komandom po-ručnika Vukašina Lekića, te je pošla za Šekular najprečim besputnim terenom sa trkom vojnika preskačući litice i gudure Prijedolske Glave, Prijedolom, prostranom šumom pl. Brajenicom, prešavši prostor običnim hodom više od tri časa. Četa se za nepuna pola časa našla pred ulazom u s. Rmušima, otvorila brzu paljbu na nastupajućeg neprijatelja uz podršku naše dalekometne artiljerije sa Sjekirice pod komandom art. poručnika Vukašina Lekića. Neprijatelj je suzbijen i povraćen na polazne položaje uz znatne gubitke''.

Ovi topovi su dejstvovali u borbi protiv Turaka i prilikom oslobađanja Plava i Gusinja i visova na Čakoru. Svojim razornim dejstvom u Prvom balkanskom ratu bili su udarna snaga Gornjovasojevićke brigade.