STANJE U STAROJ SRBIJI (VASOJEVIĆIMA) PRED PRVI BALKANSKI RAT I OSLOBOĐENJE OD TURSKOG ROPSTVA I PRISJEDINJENJE DONJIH VASOJEVIĆA I METOHIJE CRNOJ GORI

Najpoznatija i jedna od prvih razglednica starih Berana izdata 1909. u Beogradu od izdavača Đurković - Rajković. Edicija se zvala "Stara Srbija" i obuhvatala je gradove Srbije (Stare Srbije) koji su još uvijek bili pod turskom okupacijom. Na slici je zadužbina Prvoslava Nemanjića, Nemanjinog sinovca, manastir Đurđevi Stupovi iz 1213. godine i prva škola u našem kraju. Originalna fotografija iz privatne zbirke Zorana Zečevića.

PRIPREME ZA RAT

Put do ostvarenja nacionalnih interesa balanskih država (Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke) podrazumijevao je njihovo međusobno zbližavanje, s obzirom na međunarodnu situaciju početkom XX vijeka. Velike sile su podijeljene u dva tabora (Antantu i blok centralnih sila), a na samom Balkanu dešavali su se važni događaji. Pojačan je revolucionarni pokret balkanskih naroda - Ilindenski ustanak, a Turska je bila nesposobna da reformom poboljša položaj hrišćanskih podanika. Mladoturska vlada, poslije izvedene revolucije, nastavlja politiku denacionalizacije i ugnjetavanja hrišćanskog stanovništva, a Balkan je područje gdje se sukobljavaju interesi Austro-Ugarske i Rusije. Aneksijom Bosne i Hercegovine Austrija je pokazala svoje ekspanzionističke težnje na Balkanu i prema Bliskom Istoku težeći da se suprotstavi nadiranju Austro-Ugarske, Rusija radi na međusobnom zbližavanju balkanskih naroda, a balkanske monahrije uviđaju da samo zajedničkim sporazumom mogu ostvariti svoje pretenzije u odnosu na Tursku. Te su okolnosti ubrzale pregovore između balkanskih država. Osnovna prepreka savezu balkanskih država bile su srbsko-bugarske suprotnosti, jer su obje zemlje pretendovale na Južnu Srbiju (Makedoniju), u kojoj su vodile nacionalističku propagandu i ubacivale oružane komitske čete. Ideal Bugarske je tzv. sanstefanska Bugarska. Srbija i Grčka žele podjelu Makedonije. Za rat protiv Turske bio je neophodan sporazum o podjeli interesnih sfera, na osnovu koga je, poslije dužih pregovora, zaključen Srbsko-bugarski savez 13. marta 1912. godine. U tajnom dijelu sporazuma predviđena je podjela interesnih sfera u Južnoj Srbiji (Makedonij) tako što je Srbija priznala Bugarskoj buduće oslobođene teritorije istočno od rijeke Strume i planine Rodopa kao nesporno bugarske, a Bugarska je kao nesporno srpske teritorije priznala oblasti sjeverno i zapadno od Šar-planine. Oblast između Rodopa, Šar-planine i Egejskog arhipelaga proglašena je za spornu zonu koja je, u slučaju da zbog bilo kog razloga ne može da bude autonomna, trebalo da se podijeli linijom Kriva Palanka - Ohridsko jezero. Pošto je ugovor o podjeli bio neprecizan, ostavljena je mogućnost da eventualno buduće sporove arbitražom riješi ruski car, čijoj će se odluci obje države pokoriti. Poslije zaključenja saveza, u maju 1912. godine zaključena je i Bugarsko-srbska vojna konvencija, kojom se predviđala vojna saradnja u budućem ratu i kojom se Srbija obavezala da mobiliše najmanje 150 hiljada, a Bugarska najmanje 200 hiljada vojnika. Bugarsko-grčki ugovor o savezu zaključen je 29. maja 1912. a vojna konvencija 5. oktobra iste godine. I Crna Gora je sa Bugarskom zaključila usmeni sporazum, pri čemu se Bugarska obavezala na finansijske subvencije Crnoj Gori u toku trajanja ratnih operacija. Crna Gora i Srbija su zaključile političko-vojnu konvenciju 27. septembra 1912. godine, kojom je predviđena vojna saradnja u staroj Srbiji i na Kosovu i Metohiji. Time je konačno formiran Balkanski savez čiji je pokrovitelj bila Rusija i koji je davao realne izglede za oslobađanje pravoslavnih hrišćanskih naroda (Srba, Bugara, Grka), ali i teritorijalno proširenje balkanskih država (Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke). Početkom XX vijeka Turska se nalazila u veoma teškom položaju (Ilindenski ustanak, Albanski ustanak, Mladoturska revolucija, Italijansko-turski rat), koji su balkanske države riješile da iskoriste za ostvarenje svojih nacionalnih ciljeva. Zato su početkom XX vijeka sve balkanske države naoružavale svoje armije, ubrzano se pripremajući za rat koji je počeo poslije formiranja Balkanskog saveza u jesen 1912. godine. Crna Gora je u rat stupila 18. oktobra sa namjerom da privuče što više turskih snaga na svoje ratište, a kada je propao poslednji pokušaj velikih sila da spriječe sukob, one su formalno zauzele stav neutralnosti. Faktički su bile veoma angažovane, na taj način što su sile Atantne podržavale balkanske saveznike, a centralne sile Tursku, zbog čega će Prvi balkanski rat dobiti karakter međunarodne krize koja će još više zaoštriti odnose velikih sila u predvečerje Prvog svjetskog rata.

U rat 17. oktobra 1912. godine, stupile su Srbija i Bugarska, a 18. oktobra i Grčka. Savezničke zemlje su bile dobro pripremljene, a u narodu i vojsci vladao je visoki moral, jer je rat shvaćen kao završetak borbe za nacionalno oslobođenje balkanskih naroda. Vojske balkanskih saveznika brzo su napredovale. Srbska vojska potukla je Tursku na Kumanovu, u poznatoj Kumanovskoj bici, gdje je prva srbska armija u toku 23. i 24. oktobra 1912. godine, odlučno porazila tursku Vardarsku armiju. Kumanovska bitka bila je odlučujuća srbska pobjeda, poslije koje je bila oslobođenja južna Srbija (Vardarska Makedonija), dok se turska vojska povlačila u rasulu sa velikim gubicima u ljudstvu i ratnom materijalu. Sljedeću veliku pobjedu prva srbska armija ostvarila je u Bitoljskoj bici, gdje je Vardarska turska armija pokušala da popravi težak položaj poslije izgubljene Kumanovske bitke. Time su srpske trupe oslobodile vardarsku Makedoniju i preko Albanije izašle na Jadransko more. Crnogorska i srbska vojska oslobodile su staru Srbiju, Kosovo i Metohiju, a najveći dio crnogorske vojske bio je angažovan u opsadi Skadra, glavnog turskog uporiša u Albaniji. Uspješno su ratovale vojske Bugarske i Grčke, tako da je na zahtjev Turske, uz posredovanje velikih sila, zaključeno primirje 3. novembra 1912. godine. Mirovni pregovori su vođeni u Londonu, uz namjerno tursko odugovlačenje.

Dolaskom na vlast u Turskoj ratobornog mladoturskog kabineta prekinuti su pregovori i 23. januara 1913. obnovljena su neprijateljstva, poslije čega su borbe vođene oko opsjednutih gradova Skadra i Jedrena. Srbija je uputila pomoć Bugarskoj pod Jedrenom i Crnoj Gori pod Skadrom. Operacije su prestale predajom posade Skadra 22. aprila 1913. godine, koji je, poslije odluke konferencije ambasadora velikih sila u Londonu da se stvori albanska država, pripao Albaniji. Mir je zaključen 30. maja 1913. godine. Završeni Prvi balkanski rat bio je za balkanske države i narode oslobodilački i pravedan.

Iako je Crna Gora prva objavila rat Turskoj ona nije imala stajaću vojsku, sem nekoliko bataljona za obuku mladića stasalih za regrutaciju. Nije imala ni Generalštab, niti razrađen plan za slučaj kakvog ratnog sukoba. Takav plan je prihvaćen tek 3. oktobra 1912. godine, na sjednici ratnog savjeta. Serdar Janko je tada predložio a ratni savjet prihvatio, da glavne crnogorske snage napadaju Skadar i dalje kroz Albaniju, a pomoćne da štite granicu u Vasojevićima i staroj Raškoj. Ukoliko, pak, prilike dozvole, trebalo je i pomoćne snage da pređu u napad.

Berane - uoči balkanskih ratova

Zbog toga što je Skadarsko jezero dijelilo operativnu zonu prema Skadru, glavne crnogorske snage su podijeljene na dva odreda. Prvi je Zetski odred, u čijem su sastavu Zetska, Mješovita, Bjelopavlićka, Nikšićka i Vučedolska brigada sa ukupno 15.000 vojnika i 40 artiljerijskih oruđa. Odredom je komandovao prijestolonasljednik knjaz Danilo Petrović, a načelnik štaba bio je komandir Jovo Bećir. Drugi je bio Primoski odred, u čijem su sastavu Katunska, Riječko-lješanska i Crmničko-primorska brigada sa ukupno 8 000 vojnika i 34 topa. Komadant odreda bio je brigadir Mitar Martinović, inače predsjednik Vlade, a načelnik štaba komandir Luka Gojnić. Istočni odred (pomoćne snage) obrazovale su Vasojevićka, Kolašinska i Durmitorska brigada, bez Jezero-šaranskog bataljona. Taj bataljon i jedan dobrovoljački, formiran od ustanika sa desne obale Tare, sačinjavali su Prekotarski odred, koji je bio u sastavu istočnog odreda. Njime je komandovao komandir Mašan Božović. Pored toga u sastav ovoga odreda ušlo je i šest ustaničkih bataljona iz okoline Berana pod komandom brigadira vojvode Lakića Vojvodića. Tako je Istočni odred imao 12 600 vojnika i 32 topa. Odredom je komandovao Janko Vukotić, a načelnik štaba bio je komandant Milo Matanović.

Turci nijesu imali ofanzivnih namjera prema Crnoj Gori, za njih je posebno bila važna odbrana Skadra. U želji da zaplaši balkanske zemlje, Turska je još u septembru 1912. godine objavila djelimičnu mobilizaciju, a opštu tek 2. oktobra. Turci su imali oko 13 600 vojnika i 96 topova i oko 2 000 albanskih dobrovoljaca bašibozluka. Korpusom turskih trupa komandovao je Hasan Riza-beg, vrlo sposoban oficir, koji je tokom kratke vladavine Mladoturaka bio general. U Metohiji i Vasojevićima i dijelu stare Raške Turci su imali: 21. diviziju, po jedan puk iz 11. i 20. divizije i još neke manje jedinice sa oko 14 000 vojnika, 17 mitraljeza i 54 topa. U gradovima bilo je: u Peći 2 000 vojnika, Plavu 2 400 vojnika, Gusinju 2 400 vojnika, u Beranama 2 900, Bijelom Polju 2 450 turskih vojnika dok u je Rugovi bilo 1 200 pripadnika albanskih dobrovoljaca. Uz turske snage djelovale su i dobrovoljačke šiptarske-bašibozlučke jedinice koje su imale oko 10 000 vojnika. U Pljevljima je bilo stacionirano oko 1 500 turskih vojnika i nešto bašibozluka. Svim snagama, orijentisanim prema Crnoj Gori, komandovao je general- potpukovnik Mahmut Hajret-paša sa sjedištem u Peći.

RAT PRIJE RATA

Gornjovasojevićka brigada odnosnonjen Šekularsko-trepački (neki ga nazivaju i Trepačko-šekularski) bataljon nalazio se stalno na granici prema Turskoj, do Balkanskih ratova, i kako reče Marko Obradović na odru Milu Kenjiću, „a kao sused krvoločnim Rugovcima i Rožajcima, može se reći da nikada nije bio na miru, već stalno na oprezu i u pripravnosti“. Često su Šekularci imali razmirice i krvave obračune sa Rugovcima, koji su imali podršku pograničnih turskih jedinica, oko bogatih pašnjaka i livadâ na Mokri i Šekularskoj rijeci. Pogotovo su oni često i žestoko upadali na šekularsku teritoriju, palili imovinu, pljačkali, ubijali nemoćne, plijenili ono što je bilo najvrednije za opstanak naroda, stoku. Sukobi su bivali žešći i krvaviji posle dolaska na vlast Mlado-Turaka 1908. godine.

Za vrijeme Beransko-mojkovačke bune otpočele su borbe oko Poljâ Kolašinskih, Mojkovca i u Beranskoj nahiji i kada su muslimanske neregularne jedinice, podržane mjesnim turskim garnizonima, udarile prije početka Prvog balkanskog rata i ognjem i mačem popalile sva srbska sela u turskoj granici oko Poljâ, Mojkovca i u Beranskoj nahiji i nemilosrdno ubijale, klale onamošnju srpsku nejač, imovinu uništavale i pljačkale, i uz muslimane iz Berana i Rožaja, potpomognute zlim Rugovcima, podržani redovnom turskom vojskom udarili desnom obalom Lima na sela Donju Ržanicu, Zagorje, Dapsiće i Policu, Milo Kenjić nije mogao kao Srbin da ostane ravnodušan, već je na svoju ruku sa svojim bataljonom priskočio u pomoć svojoj braći u nevolji.

Šekularsko-trepački bataljon, predvođen Milom Kenjićem, zaustavio je i čak s tog područja protjerao pljačkaše i ubice duboko iza turske granice. Iskoristivši takvo stanje, defanzivu i konfuziju, preduzeo je još jedan veoma hrabar potez: udario je na turske karaule prema Beranama, popalio ih i porušio, zaplijenivši pri tom i značajnu količinu oružja i opreme, koja će u narednim operacijama itekako biti od velike koristi. Zamalo da nije došlo do potpunog prelaska granice i stupanja u borbu obje brigade Kolašinske i Gornjovasojevićke. „Srećom, dođe ministar vojni Janko Vukotić, te naredi da se vojska odmakne od granice. Potom se Vukotić čuo sa Džavid-pašom, turskim izaslanikom, te se uspostavi red, a Turci svim ustanicima plate odštetu. I to bogato“. Interesantno je da neki pisci, pišući o ovim događajima, ovaj potez Mila Kenjića i njegovog bataljona pominju kao da je ovo samo nevažna epizoda, što je još jedan ignorantski odnos prema plemenu Šekularskom, koje ima staru, slavnu i časnu istoriju i koja je za svako poštovanje i uvažavanje.

Pred spomenikom poginulim u ratovima protiv Turaka
u Donjoj Ržanici kod Berana 12.10.2012.

Prije ovih događaja Crnogorska Vlada bila je zavela veoma strog režim održavanja reda i mira na granici prema od Turaka okupiranim teritorijama, plašeći se da je još i ne okrive za narušavanje ionako krhkog mira i izvrše odmazdu. Preko svog pograničnog komesara zatraži precizan odgovor o zbivanjima na granici. U pismu, koje je uputio Milu Kenjiću, pogranični komesar kaže: ''Aferim ti, junače, kada si bez odobrenja kralja Gospodara objavio rat Turskoj.'' U pismu naređuje da mu se dostavi izveštaj sa tačnim naznačenjem, gdje se nalazi bataljon? Po kuriru je odgovorio da komesara usmeno izvijesti o sljedećem: ''Pera, mastila i hartije nemam, a kada se kuće pale i srbska djeca ubijaju, vojnici ne traže dozvolu da li će im poći u pomoć?''

Znao je Milo Kenjić da ovakav odgovor neće biti po komesarevoj volji i da može da bude pozvan na odgovornost, ali znao je i to da će ga njegovi nastavnici Janko Vukotić, koji je tada bio ministar vojni, i osobito Radomir Vešović uzeti u zaštitu. Kako piše Milutin J. Folić: ''Vešović je veoma strogo postupao prema svima koji su kršili državne zakone i izricao je stroge kazne iz svoje nadležnosti.'' Vešović je po naređenju ministra vojnog Janka Vukotića počeo neupadljive pripreme za budući rat. Građeni su putevi i mostovi. U Štab Gornjovasojevićke brigade tajno su dopremljena dva dalekometna topa sa kompletnim ratnim priborom. To su bile pravcate grdosije, do tada neviđene na ovim prostorima.

Milo Kenjić

Šekularsko-trepački bataljon je uzeo ogromni udio u izgradnji puteva i mostova za dopremu ratnog materijala. Poznati su tzv. ''Vešovićev put'' prema Rmušima i dalje prema Mokroj - put preko Prijedola do Sjekirice. Topovi su 15. septembra dopremljeni na tu planinu. Za njih je građen put preko Seoca, Bâlja i Piševa, što se tada smatralo pravim građevinskim podvigom, jer je izgrađen za vrlo kratko vrijeme i po veoma nepristupačnom terenu. Put su gradili oni ljudi koji su znali šta znači taj put za buduće ratne operacije za slobodu, koja treba da dođe - ne sâma, nego borbom, radom, trpljenjem, mučenjem i uz mnogo žrtava. Vojska je te topove dopremila vrletnim stazama tako trasiranim pravcem do vrha Sjekirice.