PRVI BALKANSKI RAT - 100 GODINA 2. dio

GORNJOVASOJEVIĆKA BRIGADA U PRVOM BALKANSKOM RATU

Gornjovasojevičkom brigadom komandovao je komandir Radomir Vešović. Ona je, kao što je već kazano, imala šest bataljona i njen zadatak je bio da zaposjedne granični front od Grebena i Visitora preko Čakora do planine Mokre i tako zatvori pravce kojima bi Turci mogli da ugroze Andrijevicu i unutrašnjost Crne Gore. Devetog oktobra otpočelo je puškaranje na čitavom frontu prema Plavu. Visitor je napadnut i Vasojevićka brigada je time dobila siguran oslonac u obezbjeđenju Andrijevice. 12. oktobra Turci su napravili ispad u pravcu Murine, ali su protivnapadom odbijeni. Narednog dana, oko 11 časova, glavnina Vasojevićke brigade je od Murine prešla u napad. Tri i po časa je vođena borba u rejonu Pepića, dok nije zauzeta i posljednja turska karaula. Snage ove brigade nadirale su prema Plavu i lomile otpor jedne po jedne turske karaule. Ovladavši Grebenom i Visitorom Vasojevićka brigada je znatno skratila svoj front i zaposjela objekte, koji su mogli da posluže kao oslonac za odbranu Crne Gore na tom pravcu. 15. oktobra crnogorske snage izbile su na Sjekiricu, a turske snage su toga dana produžile napade ka Prijedolu i Šekularu. Stoga je pokret vasojevićkih bataljona nastavljen bez zadržavanja. Rano izjutra 16. oktobra preduzet je napad na planinu Mokru. Turci su tu imali jake otporne tačke oko graničnih karaula na Kukaljskom vrhu, Planinici, Vaganici i još nekim uzvišenjima. 16. oktobra su crnogorske snage potisnule Turke ka Brezojevici, koju su prethodnog dana Turci spalili. Pošto su Berane oslobođene 16. oktobra Turci su strahovali da će nakon pada Berana crnogorske snage ugroziti Metohiju. 18. oktobra Vasojevićka brigada je ovladala i novim turskim položajima natjeravši neprijatelja da se povuče u Plav. Pošto su zaključili da ne mogu više braniti ni Plav, Turci su se 18. oktobra uveče povukli preko Babinog polja ka planini Bogićevici. Vasojevićka brigada je tako ušla u varošicu bez borbe.

Ubrzo zatim kod komandanta brigade stigla je delegacija Gusinjana i izvijestila ga da se Gusinje neće braniti. 20. oktobra djelovi Vasojevićke brigade ušli su i u ovu varošicu. Tako je brigada konačno ovladala i linijom Gusinje-Plav-Čakor-Mokra planina i otvorila put ka Peći i Metohiji. Komadant Istočnog odreda Janko Vukotić je čestitao komandantu brigade Radomiru Vešoviću na postignutom uspjehu, a kralj Nikola izvijestio da su se Vasojevićka brigada i njen komandant Vešović u dotadašnjim borbama držali tako da se ''hrabrije moglo nije.'' Radomir Vešović je, po naređenju ministra vojnog Janka Vukotića, počeo neupadljive pripreme za budući rat. Građeni su putevi i mostovi. Da ponovimo još jednom: u Štab Gornjovasojevićke brigade potajno su dopremljena dva dalekometna topa sa kompletnim ratnim priborom. To su bile pravcate grdosije, do tada neviđene na ovim prostorima.

Prvi put topovi sa Sjekirice su dejstvovali kada je turska vojska nadirala prema Šekularu preko Barica. O tom događaju u svojim bilješkama komandant jednog od bataljona u sastavu Gornjovasojevićke brigade Milo Kenjić piše: ''Turci su napali Velički bataljon 2. 10. rano ujutru koji su posijedali položaj: Vaganicu, Planinicu i Nišavin Grob i odbacili ga na Štitsku Glavu i Prijedolsku Ćafu. U isto vrijeme Turci su sa utvrđenih položaja i karaula na Mokri pl. preduzeli napad i pokret za Šekular paleći sijena šekularska niz Barice u pravcu s. Rmuša. Na izlazu šume u štitske livade zora je svićala. Komandant brigade naredio je te bataljon Šekularsko-trepački topove za vuču ustupi Kraljskom, a ovaj se priključio bataljonu Veličkom za napad. Naređeno je šestoj Radmužičkoj četi Šekularsko-trepačkog bataljona, pod komandom po-ručnika Vukašina Lekića, te je pošla za Šekular najprečim besputnim terenom sa trkom vojnika preskačući litice i gudure Prijedolske Glave, Prijedolom, prostranom šumom pl. Brajenicom, prešavši prostor običnim hodom više od tri časa. Četa se za nepuna pola časa našla pred ulazom u s. Rmušima, otvorila brzu paljbu na nastupajućeg neprijatelja uz podršku naše dalekometne artiljerije sa Sjekirice pod komandom art. poručnika Vukašina Lekića. Neprijatelj je suzbijen i povraćen na polazne položaje uz znatne gubitke''.

Ovi topovi su dejstvovali u borbi protiv Turaka i prilikom oslobađanja Plava i Gusinja i visova na Čakoru. Svojim razornim dejstvom u Prvom balkanskom ratu bili su udarna snaga Gornjovasojevićke brigade. 

Planina Sjekirica, na čijem vrhu su bili dalekometni topovi.
(Snimio Blagoje Šarić)

Gornjovasojevićka brigada odnosno njen Šekularsko-trepački bataljon, izvršavajući naredbu Više komande, otišao je najtežim i najopasnijim pravcem niz Rugovu, gde se sukobljava sa dobro naoružanim i organizovanim Arnautima. Dobro je znao sve njihove ''marifetluke'', staze i bogaze rugovske, pa je bez imalo zastoja i bez gubitaka slomio njihov otpor. Rugovci su potpuno razbijeni, bilo je dosta ubijenih i zarobljenih. Šekularsko-trepački bataljon prvi ulazi u Peć, gde su im u Pećkoj patrijaršiji Srbi i sveštenstvo priredili veličanstven doček. Ne časeći ni časa Kenjić ide prema Dečanima i tu se spaja sa svojom brigadom i usiljenim maršem, pod neprekidnom žestokom borbom, napreduje prema Đakovici, gdje se susreće sa srbskom vojskom. Uz ogromno oduševljenje i izlive radosti susrele su se dvije bratske srpske vojske, kojima je to bio prvi susret na oslobođenoj teritoriji u petovjekovnom ropstvu.

U operacijama crnogorske vojske tokom balkanskog rata određena uloga je pripala i stanovništvu novooslobođenih teritorija. Stav stanovništva je bio različit. Crnogorsko i srbsko stanovništvo, organizovano u dobrovoljačke bataljone i odrede, aktivno je učestvovalo, zajedno sa crnogorskom vojskom, u ratu za oslobođenje svojih teritorija. To je bio pobjedonosni završetak njihove nacionalno-oslobodilačke borbe. 
Pri oslobađanju Plava i Gusinja sa okolinom, kao i Metohije, došla je do punog izražaja osobenost u stavu tamošnjih Muslimana i Albanaca prema širenju Crne Gore na te teritorije. Pomažući regularnu tursku vojsku, ovde je došlo do masovnog učešća bašibozluka u odbrani ovih teritorija. Prvaci, Riza-beg i po zlu čuveni Bajram Curi, okupili su oko tri hiljade kačaka i, nošeni vjerskim fanatizmom, bili spremni da se i dalje bore, uprkos očiglednom porazu. Oni su bili organizatori i nosioci uzaludnog otpora crnogorskoj vojsci, da u svom pobjedonosnom hodu oslobodi od Turaka teritorije od Raške oblasti do Metohije.

''U stavu muslimanskog i albanskog stanovništva novooslobođenih teritorija prema Crnoj Gori, u periodu njenog teritorijalnog širenja, a dijelom i kasnije, važnu ulogu imala je i misija crnogorske vojske, njeno ponašanje, osobito stav njenoga komandnog kadra, kao i mjere koje su preduzimane da se odmah po posijedanju tamo obezbijede red, lična i imovinska zaštita... Neposredno po oslobođenju u tim krajevima je obrazovana privremena crnogorska administracija. Ona je, iako sa nedostacima, dosta uspjela u održavanju novog stanja na zaposjednutoj teritoriji. Ona je, u ime kralja Nikole, stanovništvu saopštila uvođenje novog stanja i ukazala na obavezu da se poštuje.
Zapažena je politika pridobijanja prvakâ, naročito uglednih Muslimana i Albanaca, najčešće putem poklona, darivanjem titula ili zvanja. Posjetama kralju i udostojavanjem kraljeve pažnje i milosti. Ovim putem se brže i lakše učvršćivala nova vlast, a i obezbjeđivala tolerantnost i raspoloženje stanovništva u novim krajevima. Posebne mjere predostrožnosti (protiv eventualnog otpora) bile su privremeno naoružavanje tamošnjeg crnogorskog i srbskog življa, razoružavanje muslimanskog i albanskog i slanje pojedinaca u taoce...
Većina crnogorske vojske pridržavala se kraljeve proklamacije i naredbi komandanata o disciplini, humanosti i pravičnom odnosu prema stanovništvu oslobođenih teritorija. To se ispoljilo i u odnosu na ratne zarobljenike i one koji su se predali ili mirno dočekali crnogorsku vojsku. Nad njima, u principu, nije vršeno nasilje. Time se znatno odstupilo od uobičajenih pojava, koje su pratile ranije posijedanje teritorija, kao i nekih navika u prethodnim bitkama i ratovima (sječenje glava i noseva, ubistava, masovne pljačke i dr.)''

Bez obzira na sva upozorenja i prijetnje manje grupe i pojedinci nijesu prezali od nasilja. To su činili oni iz pograničnih crnogorskih oblasti, iz susjednih sela koja su često stradala od Turaka i njihovih pomagača. Nijesu mogli da se obuzdaju, a da se ne osvete.

Veliki problem je bilo razoružavanje. Prvih nekoliko dana po oslobođenju Peći, u ovoj varoši je predato 1 979 pušaka, devet raznih sistema, najviše ''mauzer''-a 622. U Đakovici je u toku prve sedmice oslobođenja prikupljeno 490 pušaka, od kojih 290 sistema ''mauzer''. Razoružavanje je teklo sporo i sa dosta problema i nije prikupljeno ni polovina od ukupnog broja naoružanja. Javlja se otpor razoružavanju. Nastavlja se ranija pojava odmetanje u kačake. Ovi čak napadaju vojsku i žandarmeriju pri ulasku u sela i pri pretresu kućâ. Otpočinju gonjenja i ubijanja odmetnikâ, hvatanja, predavanja vojnim sudovima i prva pojedinačna strijeljanja. U sela zalaze odredi vojske i žandarmerije, ponekad i sa topovima.

Uprkos brojnim teškoćama i problemima Gornjovasojevićka brigada je na visini zadatka, ostaje sa svojim Šekularsko-trepačkim bataljonom u Đakovici, uspostavlja srpsku vlast i održava red i mir. Napominjemo da je komandant u Metohiji bio Radomir Vešović sa Gornjovasojevićkom brigadom, u čijem sastavu je bio Šekularsko-trepački bataljon, koji je i ovdje, kao u mnogim drugim situacijama, izvršavao najteže i najkomplikovanije zadatke.

Na frontu prema Skadru i njegovom sporom osvajanju išlo je dosta teško, pa pozovu Vešovića da im pritekne u pomoć. U Metohiji je ostavio Mila Kenjića i dva bataljona, a sa ostalim iz Gornjovasojevićke brigade, gdje su bili i borci iz Šekularsko-trepačkog bataljona, ode na skadarsku klanicu. ''Nakon izvjesnih kraćih priprema i izučavanja prilika, dobijem najtvrđi i najopasniji položaj - Veliki Bardanjolt, kojeg, poslije trodnevne krvave borbe (25. 26. i 27. januara) zauzmemo s gubicima 50% - u nižim, i 36% - u oficirskim činovima. I sam, predvodeći dva od sedam juriša, bio sam dvaput ranjen.''

Ulazak crnogorske vojske u Peć 30. oktobra 1912. Godine

U daljem nastupanju ove jedinice su 30. Oktobra, zajedno sa srbskim jedinicama, oslobodile Peć, pa je odlučeno da se nastavi pokret prema Dečanima. Iz dnevnika brigadira Radomira Vešovića saznajemo da je on žarko želio da sa svojom brigadom oslobodi to značajno istorijsko mjesto, jer su se Vasojevići kao usijana vulkanska lava iz svoje kolijevke širili ka Limu i niz Lim, ka Tari i niz Taru, do Koma i preko Koma, ne osvajajući tuđu već šireći svoju teritoriju, sudarajući se sa najljućim turskim i arnautskim zlicama, išli su u susret Staroj Srbiji, Metohiji i Kosovu. To njihovo Kosovsko opredjeljenje slikovito je naglasio Marko Miljanov kada je sebe i ostale vojvode nazvao običnim, a Miljana Vukova kosovskim vojvodom. Kako piše Dobrilo Aranitović i vojvoda Lakić Vojvodić je poslije oslobođenja Metohije bio zapovjednik ove oblasti i stolovao je gradu Pećke Patrijaršije, a đeneral Radomir Vešović odstojao prvu slobodnu liturgiju u Visokim Dečanima poslije kneza Lazara. Istorijska sudbina Vasojevića da, ''Onamo namo'' oni prvi zakorače i da ostarjeli kralj - pjesnik (Nikola) svoju želju ''da viđu Prizren'' i Dečane ostvari tako što ih je 1912. godine, vidio najprije vasojevićkim očima. Brigadir Radomir Vešović je, na ime po oslobođenju Dečana 22. novembra, dobio zadatak da šalje izviđačke odrede ka Đakovici. Glavnina brigade sa ojačanjima napala je Đakovicu sa sjevera i ubrzo branioce natjerala da napuste ivicu naselja i povuku se u varoš. Mještani su se predali, a najveći dio posade se povukao. Tako su u Đakovicu istovremeno ušle i crnogorska (Vasojevićka brigada sa djelovima Kolašinske), i srbska vojska (djelovi Drinske divizije II poziva). Brigadir Vešović, koji je u varošicu ušao prije komandanta Drinske divizije, pukovnika Paunovića, postavio je oblasnog upravitelja, predsjednika oblasnog suda i šefa policije, a pukovnik Paunović - kad je pristigao sa svojim trupama - imenovao je i predsjednika Opštine. Kada su u Đakovicu pristigli brigadir Janko Vukotić i general Mihailo Živković, sporazumjeli su se da srbska vojska drži dio varošice na desnoj, a crnogorska na lijevoj obali Kremne. Ovim operacijama Istočni odred je uspješno završio oslobođenje svih neoslobođenih krajeva i Metohija je pripala Crnoj Gori, a Kosovo Srbiji. Ostvarile su se težnje generacija srbskog naroda da se oslobode od turskog ropstva. To je pošlo za rukom onoj generaciji oficira i vojnika, koja je poslije 500 godina robovanja pod Turcima zapalila ''svijeću slobode'' u Visokim Dečanima. Tokom novembra su Durmitorska i Kolašinska brigada preko Albanije pošle ka Skadru u sastav Zetskog odreda, a početkom januara 1913. godine i Vasojevićka (Andrijevička) brigada. Ova brigada je učestvovala u borbama na sektoru Bardanjolta sve do oslobođenja Skadra 24. aprila 1913. godine. 
U Prvom Balkanskom ratu sa područja Vasojevića poginulo je 11 oficira i 401 podoficir i vojnik, dok je ranjeno 1080 boraca. U ovom ratu konačno je ostvarena težnja srbskog pravoslavnog stanovništva ovoga kraja za konačnim oslobođenjem i prisjedinjenjem Crnoj Gori. 

Oficiri srpske i crnogorske vojske 
oslobodioci Metohije i Stare Srbije 1912-te
 

Svjedočanstvo Spasoja Vukadinovića iz sela Mašta-Polica kod Berana.
U kojoj piše da je on iz Mašta u Staroj Srbiji.

IZVORI I LITERATURA

Batrić Marijanović, ''Vasojevićki glavari'', Podgorica, 1929.

Milutin Lazarević, ''Drugi balkanski rat'', Beograd, 1955. 

Dušan Vuletić, ''Polica kod Berana'', Beograd, 1998. 

Miodrag S.Joksimović, ''Selo Buče sa rodoslovom Joksimovića (1695-
1998)'', Beograd, 1998.

Petar V.Božović, ''Svijetli graniti'', Podgorica, 2001.

Radomir P.Guberinić, ''Bune u Vasojevićima'', Beograd, 1996.

Blagoje Šarić-Goran Kiković, ''Milo Kenjić za slobodu i ujedinjenje 
srbskoga naroda'', Podgorica, 2010.

Mitar Đurišić, ''Đeneral Radomir Vešović u ratovima za 
slobodu'', Andrijevica, 2005.

Goran Kiković, ''Razvoj prosvjete i školstva u Donjim 
Vasojevićima'', Berane, 2008.

Miodrag S.Joksimović, ''Narodna vojska Vasojevića 
(1858-1918)'', Podgorica, 1997.

Miomir Dašić, ''Rovca kod Berana'', Podgorica, 2008.

Alija Matović, ''Rožaje i okolina - ljudi i događaji'', Rožaje, 2009.

Blagoje Šarić, ''Istorijske staze Šekulara'', Bijelo Polje, 2005.

Miomir Dašić, ''Šekular i Šekularci od pomena do 1941.godine'', 
Podgorica, 2006.

Radomir P.Guberinić, ''Mladoturski zločini u Polimlju 
(1908-1912)'', Beograd, 2004.

Radomir P. Guberinić, ''Dokumenta o Vasojevićkoj oblasti (1861-1912.)''
Beograd, 2001.

Čedomir Lutovac, ''Dapsiće kroz istoriju'', Dapsiće, 2009.

Goran Kiković, rođen je 28.07.1975. u Ivangradu (današnjim Beranama), od oca Strahinje i majke Darinke - Mare djevojačko Božović. Osnovnu školu učio je u Rovcima i Donjoj Ržanici. Diplomirao na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Prištini na odsjeku za Istoriju na temi Vojvoda Pavle Đurišić.

Baveći se prouočavanjem istorije srbskoga naroda objavio je značajan broj tekstova, članaka i priloga u mnogim listovima i časopisima, u kojima se bori protiv falsifikovanja istorije srbskoga naroda. Aktuelni je predsjednik Srbskog istorijsko-kulturnog društva "Nikola Vasojević" - Berane, Glavni i odgovorni urednik časopisa za književnost, istoriju i kulturu "Glas Holmije", Član je redakcije časopisa za obnovu srpske kulture i tradicije "Srbobran", Član je Udruženja srbskih književnika u otadžbini i rasejanju i predsjednik Udruženja ratnih dobrovoljaca 1912-1918. njihovih potomaka i poštovalaca regionalni odbor Berane. Pored nauke i poštovanja tradicije i istorije, bavi se politikom, predsjednik je Odborničkog kluba Nove srpske demokratije u Skupštini opštine Berane. Trenutno radi u OŠ ''Donja Ržanica''kod Berana kao profesor istorije, predavajući istoriju i istoriju religije. Oženjen je sa Ivanom djevojačko Jovović. Živi u Donjim Lugama kod Berana.