Svetosavlje Miloša Crnjanskog

Na špenglerovskoj tradiciji očekivanja da „hrišćanstvu Dostojevskog pripada naredni milenijum“ izrastao je jedan veliki religiozni preporod unutar srpskog naroda u međuratnoj Kraljevini Jugoslaviji. Ovu pojavu prva je registrovala Isidora Sekulić još 1924. godine: „Obnavlja se ljubav za najveće naše narodne vrednosti, i u tim vrednostima naročito za religiozno-moralne momente našeg nacionalnog karaktera, za ono sveto i čestito i Bogu pristupačno što nas je održalo i uvek dobro vodilo, što je i svecima i ratnicima našim krasilo duše.“

Pod vođstvom Episkopa Žičkog Nikolaja Velimirovića razvija se Pravoslavna narodna hrišćanska zajednica ili Bogomoljački pokret, koji pred Drugi svetski rat dostiže masovne razmere (preko 200.000 registrovanih članova). U mnogim sferama društva, od politike do umetnosti, opšta duhovna kriza traži odgovor. U svojim razgovorima sa piscima na prelazu iz treće u četvrtu deceniju 20. veka, Branimir Ćosić svima postavlja isto pitanje: „Da li bi u tom preporodu našeg duhovnog i književnog života pravoslavlje moglo da odigra veliku ulogu?“ . Vladimir Vujić smatra da je prošlo „vreme preziranja duhovnog i prosvećene kritike religioznih doživljaja“ i pozivajući se na „našeg najplemenitijeg mislioca Božu Kneževića“ ističe da je „svaka kultura jedna pesma ispevana Bogu“ .

Ovaj religiozni preporod primetan je i po velikom broju crkvenih časopisa koji se uključuju u rešavanja aktuelnih društvenih pitanja („Bogoslovlje“, „Svetosavlje“, „Hrišćanska misao“, „Hrišćanski život“, „Put“, „Hrišćansko delo“...). Iz redova crkvene intelektualne elite iznedrila se ideja svetosavlja: obnove „svetosavstvenosti“, „povratka Savi svetitelju“ (Vladimir Vujić). Grupa bogoslova okupljena oko studentskog časopisa „Svetosavlje“ pokrenula je čitavu jednu duhovnu misiju na osnovama svetosavlja. U delima Dimitrija Najdanovića, Milutina Devrnje, Đoka Slijepčevića, Justina Popovića, a naročito Vladike Nikolaja, ova ideja razrađivanja je i primenjivana u više društvenih oblasti. (Povodom knjige arhimandrita Justina „Svetosavlje kao filosofija života“ koja predstavlja krunu ove međuratne misli, vladika Nikolaj se, u izgnanstvu u Americi 1953. godine, osvrnuo na genezu ovog fenomena: „Ovaj termin „Svetosavlje“ potekao je u naše vreme od mlađih profesora i studenata beogradskog Bogoslovskog fakulteta, i već je ušao u opštu upotrebu kod Srba. No u ovoj Justinovoj knjizi Svetosavlje se prvi put predstavlja u sistemi kao jedna potpuna i zaokrugljena filosofija života“ .) I svi glavni predstavnici „novog nacionalizma“ posvetili su po nekoliko svojih tekstova svetosavskim temama (Miloš Crnjanski, Svetislav Stefanović, Vladimir Vujić...). I Stanislav Vinaver, veliki srpski pisac i književni kritičar međuratne epohe, na svoj način uključuje se u ovu obnovu zagledanosti u ličnost i delo Svetog Save, osvrćući se na značaj njegovog književnog rada: „Sveti Sava osnovao je književnost srpsku jednim jedinim žitijem svoga oca. Iz toga žitija i danas izliva se miro na ceo srpski književni izraz. Ono je i danas blagi i neugasli svetionik naše rečenice.“

U vremenu „oduševljenog naleta evropskoga neonacionalizma“ (M. Devrnja) formirao se, dakle, i novi srpski nacionalizam koji je u ideji svetosavlja našao svoju najdublju sadržinu. Ovo okretanje srpskom nacionalizmu značilo je smenu kulturoloških alternativa nastalu usled sloma ideje jugoslovenstva. U ličnosti Vladimira Vujića ocrtan je luk ovog kulturološkog kretanja od „slovenske misli“ preko južnoslovenizma do neonacionalizma svetosavskog sadržaja. I časopis „Ideje“ Miloša Crnjanskog, pokrenut 1934. godine, najbolje svedoči ovu kulturološku nedoumicu negujući u svom dvogodišnjem izlaženju sve pomenute alternative: jugoslovenstvo, balkansku misao, svetosavlje, i donoseći u uvodnicima glavnog urednika Miloša Crnjanskog definitivan raskid sa jugoslovenskom idejom i preorijentisanje na „posmatranje stvari sa čisto srpskog gledišta“. Time se „načelo kulturne samobitnosti“ vratilo u okvire srpske kulture.

Na stranicama „Ideja“ piše se o Svetom Savi kao o centralnoj ličnosti srpskog kulturnog i nacionalnog nasleđa. Crnjanski piše dva teksta o Svetom Savi, kao i D. Kostić, a „Ideje“ donose i članak Stanoja Stanojevića, kao i prikaz Crnjanskog nove Stanojevićeve knjige o Svetom Savi. Posebnu inspiraciju za ovakav angažman Crnjanski je zasigurno našao u odluci Svetog Arhijerejskog Sabora Srpske Pravoslavne Crkve da 1935. godinu proglasi „svetosavskom godinom“. Međutim, uredništvo „Ideja“, sudeći po jednom napisu iz broja 19 iz iste godine, ostaje nezadovoljno sprovođenjem ove proslave: „Zašto se nije održalo ono što je oglašeno: da će ova godina biti posvećena svetosavlju? Zar se ne ume taj program, ni da ostvari, ni da ispuni, ni da odbrani?“.

Sa ovim isticanjem svetosavlja u prvi kulturološki plan, „Ideje“ se ugrađuju u onu veliku istorijsku liniju koju su 1932. programski započeli bogoslovi sabrani oko „Svetosavlja“, organa studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu, u čemu se još jednom potvrđuje, sa jedne strane, značaj omladinske misli između dva rata i, s druge strane, duhovni kontinuitet nacionalne misli ovog međuratnog perioda.

Potvrda ovoj vezi između „Ideja“ i bogoslovske inteligencije nalazi se i u spremnosti uredništva ovog časopisa da među svoje saradnike uključi tri najveća imena mlađe generacije srpske crkvene elite: jeromonaha prof. dr Justina Popovića, prof. dr Dimitrija Najdanovića i bogoslova Branka (a uskoro monaha Jovana) Rapajića. Druga potvrda je reklamni prikaz prvog broja novopokrenute „Hrišćanske misli“ o kojoj „Ideje“ imaju afirmativan stav. Najzad, opravdanje ovog spoja crkvene i svetovne inteligencije na pravoslavnim osnovama, nalazi se u tekstu Crnjanskog „Lunačarski i ikona“ iz iste godine, gde on ističe sledeću misao: „Pravoslavlje, prosto na osnovu fakata, ne smatramo, uopšte, izgubljenom duhovnom i političkom snagom“. Ovo mišljenje potvrđuje i Vladimir Vujić u intervjuu za „Ideje“: „Mogu dodati samo toliko: da pravoslavlje nema spoljašnjeg centra kamo bi ga odvlačile sredbežne sile, da je bilo i ostalo nacionalno, da nosi u sebi bitno odlike hrišćanstva i da to hrišćanstvo, kroz sebe, može da brani. Nije nespojivo sa idejom nacionalne države - kada je hrišćanska. Ali je nespojivo sa idejom neizrazite, internacionalističke, zajednice koja je organizam bez kičme.“ Sa tekstovima baš tih autora otvara se i ona najdominantnija - polemička oblast ovog časopisa koja je duboko obeležila početak frontovskih sukoba „književne desnice“ i „levice“.

Odlomak iz knjige „Miloš Crnjanski i novi nacionalizam“, za koju je Boško Obradović dobio nagradu „Miloš Crnjanski“ za najbolju knjigu eseja na srpskom jeziku u periodu 2003–2005. godina.

Rodoljublje, a ne fašizam Miloša Crnjanskog

U levičarskim krugovima od vremena između dva svetska rata pa do naših dana, najveći srpski književnik 20. veka, Miloš Crnjanski, je često ideološki etiketiran kao pristalica „fašizma“, „hitlerizma“ i tome sličnog. Evo šta na tu temu kaže sam Crnjanski u pogovoru prvog broja „Ideja“ 1934. godine: „Uznemirenost duhova koja vlada Evropom obrazlagana je opštom ekonomskom krizom. Zaboravilo se da se obrati pažnja na ljudske duše, na psihu, na svet ideja. Međutim, upravo zbog nemoći racionalizma nastupio je trenutak nekog mističnog očekivanja. Umesto polumera, sitnog rada i krparenja javile su se velike, kolektivne političke vere: teatralni fašizam, mistični hitlerizam i Sovjeti - kao izrazi potrebe za širokim idejnim zamahom i nemilosrdnom, izvršnom silom. Ali će, pre ili posle, postati smešan i politički mrtav svaki, ko na naše probleme gleda kroz nemačke, talijanske ili ruske naočari. Nacionalizam u nas, prema tome, treba da je daleko od toga da majmuniše inostrane pokrete. Ideje koje svuda oko nas osvajaju ni mi ne možemo izbeći, ali je kod nas nacionalni talas, još jednom, ne samo logički završetak dosadašnjih napora da se održi jedinstvo i država, nego i potreba i jedina nada. Naš problem nije ni seljaštvo ni radništvo: mi u školovanim glavama vidimo idejne zbrke. Metež morala i ideja u nas, prema tome, u gradovima je, punim tuđinskog elementa. Tu je potreba raščišćavanja ideja i povlačenja vidnih, političkih linija.

Naša nacionalna ideja, jedinstva, stapanja, oslobođenja od tuđinskog, potvrđena je hekatombama. Najbolji među nama, već davno, pregarali su za tu ideju. Od vizije nove države i nacije ne može se odustati više. Jedna duboka nemoralnost bila bi u zaboravu nacionalizma. I bolje bi bilo da nas ne bude, nego da se briše, deformiše i razlije, ono što, bitno, čini oštre crte čistog lika našeg naroda.

Prema tome, na dnevnom redu treba da bude: primena nacionalnih ideja."