Tri vijeka samoće i prokletstva

 Neka zla žena nagovori braću, svoga muža i djevera, da sestru Jelicu, njenu zaovu, svežu konjima za repove i živu rastrgnu.Oni je poslušaše, ali narod crkvama obilježi mjesta na kojima je mučenica na pravdi boga postradala; tamo gdje su je braća privezala konjima za repove, podiže se manastir Sestroljin, gdje je nesrećnici ruka otkinuta – Rukomija, gdje joj je brada otpala – manastir Bradaču a gdje je dušu ispustila, sagradi se manastir Zaovina.
Ova legenda, zabilježena u Stigu i danas se prepričava. Nju je i narodni pjesnik ovekovječio poznatom pjesmom „Bog nikom dužan ne ostaje". Prema toj pjesmi, zavidljiva snaha je svoj zločin skupo platila; uskoro se razboljela, bolovala devet godina, a tamo gdje je svoju poganu dušu ispustila zemlja se provalila i nastalo je jezero.
A pomenuti manastiri, kako legenda kaže, podizani su u vrijeme kneza Lazara i predstavljaju značajne duhovne spomenike Stiga i Braničeva. Izgradnju manastira Bradače narodno predanje različito utvrđuje, jedni je pripisuju Vuku Brankoviću, drugi kralju Vukašinu. Narod ovog kraja vjeruje da se Bradača punih trista godina nije mogla obnoviti upravo zato što je na njenog ktitora palo teško prokletstvo, a naš narod, kao što se zna, prokletima smatra obojicu – i Vuka i Vukašina.
Prije 17 godina, međutim, zahvaljujući u prvom redu žiteljima sela Kule, u opštini Malo Crniće, manastir Bradača je obnovljen i zasijao novim sjajem. Arheolog Mlađan Cunjak i arhitekta Snežana Vukašinović bilježe da je u novije vrijeme bilo više pokušaja da se ova svetinja obnovi, ali tek od 1968. godine na ovamo.
- Razloge tome treba tražiti u vjerovanju, sačuvanom u narodu, da je Bradaču podigao Vuk Branković da bi skinuo sa sebe prokletstvo zbog izdaje na Kosovu, te se niko nije usuđivao da ga obnovi, plašeći se da to prokletstvo ne pređe na njega – bilježe u monografiji ove svetinje Mlađan Cunjak i Snežana Vukašinović.
Prvi pokušaj da se na ruševinama starog manastira sagradi nova crkva registrovan je 1968. godine. Tada je sveštenik Dušan Nikolić, uz blagoslov sada već počivšeg vladike braničevskog, gospodina Hrizostoma, a uz podršku crkvenog odbora i meštana Kule, zatražio od nadležnih državnih organa dozvolu za obnovu Bradače.
Vladika je pozvao da u Kulu dođu predsjednici opština Požarevac i Malo Crniće Branko Ivošević i Dušan Gajić sa predsjednicima komisija za vjerska pitanja pri tadašnjim opštinskim konferencijama SSRN, da bi na „licu mjesta" čuli i želje naroda. Oba opštinska čelnika su se odazvala, pa su od sela Kule do manastira Bradača, pošto se automobilom i drugim prevoznim sredstvima nije moglo ići, stigli pešice.

Nebudni predsjednici

Na razvalinama starog manastira vladika braničevski, g. Hrizostom i sveštenik Dušan Nikolić očitali su molitvu i održali prigodne govore. Predsjednici Ivošević i Gajić, kako bilježe hroničari Bradače, složili su se da manastir treba obnoviti, pa su obećali i pomoć. Nadajući se da će obećanje biti ispunjeno, mještani Kule su brižljivo počeli da dovlače materijal i prikupljaju novac.
Mlađan Cunjak i Snežana Vukašinović navode da je vladika braničevski, gospodin Hrizostom posumnjao u dogovor s predstavnicima ondašnje vlasti, pa je kazao: „Bog je htio da baš na ovom svetom mjestu usaglasimo naša različita životna opredjeljenja. Bog je htio da se mi tako brzo usaglasimo i donesemo od opšteg interesa konkretne zadatke, a upravo mi se čini da će sve to baš kao i manastir ostati na istom mjestu."
Njegove proročke riječi su se obistinile. Tadašnji opštinski komitet Saveza komunista Požarevac ubrzo potom je raspravljao o političkoj odgovornosti Branka Ivoševića, svog člana i predsjednika Skupštine opštine. Prema odluci Komiteta od 5. 11. 1968. godine, on je isključen iz Saveza komunista.
U obrazloženju odluke stoji:
„U vezi sa pojačanom aktivnošću Crkve i njenim povezivanjem sa raznim konzervativnim, birokratsko-etatističkim i neprijateljskim snagama i shvatanjima u SR Srbiji, analizirane su neke manifestacije i akcije Crkve koje su dobijale politički karakter na našem području.
U selu Kula pokrenuta je akcija od strane vladike da se na temeljima nekadašnjeg manastira Bradače, koji ne postoji više od 500 godina, podigne crkva. Od strane Crkve angažovan je veliki broj ljudi u okretanju prema Crkvi, zbog čega je loša politička situacija u opštini. To je od rukovodstva opštine Malo Crniće već ocijenjeno. Branko Ivošević je zajedno sa vladikom išao u Kulu pod motivacijom da se radi o kulturnom spomeniku, a projekat koji je izrađen u Požarevcu rađen je za aktivnu crkvu a ne za obnavljanje manastira, kako se to tvrdi. Na području ove opštine po ovim pitanjima Branko Ivošević je išao, a da se nije obratio političkom rukovodstvu opštine Malo Crniće, niti je ikoga konsultovao. Sada se to koristi za pritisak na opštinske organe od strane i vladike i crkve da se izda dozvola za gradnju."
Baš tako, od riječi do riječi, stoji u odluci Opštinskpog komiteta nakon koje je Branko Ivošević smijenjen i sa mjesta predsjednika požarevačke opštine. Ista sudbina potom snašla je i njegovog kolegu po funkciji Dušana Gajića i Malom Crniću. Time je i definitivno propao pokušaj obnove Bradače, iako su već bila gotova idejna rješenja.

Zavještanje Čarnojevića

Od tada pa do novog pokušaja obnove proteklo je 13 godina. Ovoga puta taj poduhvat inicirao je jedan tekst u „Pravoslavlju" 1. aprila 1981. godine. Njega je u dalekoj Australiji pročitala Anka Jelinić, izbjegla Srpkinja iz Vinkovaca. Ona se 11. septembra te godine pismom obratila vladiki braničevskom za dozvolu da obnovi manastir. Međutim, iz pisma vladike, gospodina Hrizostoma, poslanog 14. 11. 1981. godine autoru pomenutog teksta u „Pravoslavlju", gospodinu B. Živanoviću, vidi se da je crkveni velikodostojnik došao do zaključka da Anka Jelinić nije u mogućnosti da sama iznese toliki teret, pa je zamolio člankopisca da je odvrati od te namjere.
- Treća, uspješna obnova Bradače vezana je za protonamjesnika Desimira Hadži Jovića i vladiku braničevskog, takođe blaženopočivšeg gospodina Savu – podsjeća Mlađan Cunjak. Podržan od vladike, g. Save, crkvenog odbora i građana Kule, Hadži Jović je formirao građevinski odbor i uputio zahtjeve nadležnim institucijama za dobijanje saglasnosti. Obnova je zapadala u teškoće, ali je protonamjesnik bio uporan, tako da je posao uspješno okončan.
Malo je sačuvanih pisanih podataka o ovom manastiru. Najstariji pomen datira iz prve polovine 16. vijeka. U Bradači je 1566. godine „sjedio iguman Pankratije, koji je radio na prepisivanju knjiga". Prema njegovoj zapovijesti u ovom manastiru je prepisan Prolog, bogoslužbena knjiga sa tekstovima iz Starog zavjeta. Smederevski defter spominje Bradaču kao manastir sa tri kaluđera.
Sredinom druge polovine 17. vijeka, na svom putu za Braničevo, Bradaču je posjetio pećki patrijarh Arsenije. On je manastir zatekao u zapuštenom stanju. Iz njega je uzeo minej – mjesecoslov i odnio ga u Peć.
Istraživači Bradače navode da je bratstvo napustilo manastir u vrijeme velike seobe, bježeći ispred turske odmazde. Pretpostavlja se da su Turci posle bune Pavla Smederevca, koji je bio i crkveni velikodostojnik, zaveli teški zulum nad stanovništvom, a posebno nad manastirskim bratstvom.
Prije obnove manastira, obavljena su detaljna arheološka istaživanja Bradače. Mlađan Cunjak kaže da su u sjeverozapadnom dijelu priprate, na 60 sm dubine, nađena dva veća kamena bloka, što je ukazivalo na postojanje groba. Nakon uklanjanja kamenja naišlo se na kosti pokojnika umotane u najlon. Ovaj detalj je jasno ukazao da su grobovi oskrnavljeni u novije vrijeme i to od strane nestručnih lica. U naosu, na dubini od 60 do 90 sm, nađena je manastirska skrivnica, koja je takođe bila ranije skrnavljena i svakako opljačkana.
Arheolog Mlađan Cunjak kaže da su obnovom Bradače ispunjeni uslovi patrijarha Arsenija, zapisane na margini uzete bogoslužbene knjige: „Kad se manastir obnovi da se iste vrate i budu manastiru na službu."
- Molimo se bogu da se u skoro vrijeme u potpunosti ispune patrijarhove riječi i pomenute knjige, koje su odnijete u Peć prije 300 godina, ponovo vrate u Bradaču – predočava areheolog Mlađan Cunjak.