BITKA NA NERETVI

Početak 1943. godine nagovestio je krupne promene na svim frontovima u Drugom svetskom ratu u korist Antifašističke koalicije. Crvena armija je munjevitim dvostrukim udarom zbrisala nemačku Šestu armiju kod Staljingrada i time izazvala veliku prekretnicu u ratu. Strategijska inicijativa prešla je definitivno u ruke Crvene armije. Isto tako značajne su bile i pobede britanskih i američkih snaga u severnoj Africi, gde su britanske trupe, posle pobede kod El Alamejna, ušle u Libiju, a britanske i američke snage u Tunis. Strategijski položaj nemačko-italijanskih trupa se sasvim pogoršao. Teorija "blickriga" doživljavala je poslednje dane.

Takav razvoj događaja pojačao je značaj jugoslovenskog ratišta na koje su sve više računali i saveznici i fašističke sile. Zbog toga se Hitler još od jeseni 1942. godine neposredno angažovao u razmatranju mera za gušenje ustanka u Jugoslaviji. On se plašio, predviđajući mogućnost savezničkog iskrcavanja na Jadranu, da će Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije ugroziti nemačku odbranu pa je odlučio da uništi NOVJ i na taj način konsoliduje položaj Osovine u Jugoslaviji i na Balkanu. Realizacija te odluke razmatrana je na sastancima nemačkih i italijanskih vojnih i političkih predstavnika u Vinici, Rastenburgu i u Rimu krajem 1942. i u prvim danima 1943. godine. Usvojen je zajednički nemačko-italijanski plan za veliku i obimnu operaciju. Suština tog plana bila je da se koncentričnim udarima unište snažne operativne grupacije NOVJ na oslobođenoj teritoriji u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj, i da se primenom najbrutalnijih mera prema narodu i upotrebom "bez ograničenja svakog sredstva, samo ako ono vodi uspehu, ne izuzimajući tu ni žene, ni decu" - kako je to naredio Hitler - uguši ustanak. Za ostvarenje takvog cilja bilo je protiv oko 40.000 boraca NOVJ angažovano pet nemačkih i tri italijanske divizije, te znatan broj ustaša, domobrana i četnika i dvanaest eskadrila avijacije - ukupno oko 80.000 vojnika.

Vrhovni štab očekivao je da bi neprijatelj mogao preduzeti ofanzivu u Bosni i Hrvatskoj, pa je u sklopu ofanzivnih akcija, krajem 1942, preduzeo mere za odbranu slobodne teritorije, koja se prostirala od reka Bosne i Neretve do Karlovca, Rijeke, Senja i planine Dinare, razvlačenja neprijateljevih snaga i stvaranja uslova za ofanzivu NOVJ u proleće 1943. godine. I upravo kad su se divizije i korpusi NOVJ nalazili u fazi ostvarenja tih planova, 20. januara 1943. počela je velika neprijateljska ofanziva u Bosni i Hrvatskoj protiv jedinica Prvog hrvatskog i Prvog bosanskog korpusa, dok su se u blizini operacijske zone nalazile operativne grupe Vrhovnog štaba i druge snage NOV i partizanskih odreda Jugoslavije. Napad je preduzet iz više pravaca, pa su vođene teške borbe na slobodnoj teritoriji Korduna, Banije, Like, Dalmacije i Bosanske krajine, po dubokom snegu i velikoj hladnoći. Glavni cilj neprijatelja bio je da brzim prodorom ka Bihaću i Bosanskom Petrovcu razdvoji partizanske jedinice, nabaci ih na planinske masive i tu uništi. No otpor partizanskih snaga bio je žilav, što je iznenadilo neprijatelja i poremetilo mu planove. Umesto brzog presecanja i okruženja jedinica NOVJ, neprijateljska dejstva su se svela na frontalno potiskivanje oba korpusa. Neprijatelj nije uspeo da im zada neki ozbiljniji udarac, ali je izvršio nezapamćen teror i represalije nad stanovništvom.

Iako je posle deset dana ogorčenih borbi neprijatelj prodro na Kordun i Baniju glavni cilj nije bio postignut jer Italijani nisu uspeli da prodru u Bosansku krajinu zbog otpora partizanskih snaga. To je omogućilo Vrhovnom štabu da sa Glavnom operativnom grupom (koju su sačinjavale Prva i Druga proleterska, Treća udarna, Sedma banijska i Deveta dalmatinska divizija) sam pređe u ofanzivu u pravcu Hercegovine, Sandžaka i Crne Gore i izbegne opkoljavanje, dok su Prvi bosanski i Prvi hrvatski korpus nastavili operacije u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj. Divizije Glavne operativne grupe razbile su italijansku diviziju "Murđe" i ustaško-domobranske snage, oslobodivši Imotski, Posušje, Prozor i Gornji Vakuf i brzo izbile u dolinu Neretve. Glavna operativna grupa štitila je tada 4.000 ranjenih i od tifusa obolelih boraca. Teška bitka vođena je u toku februara i marta sa znatno nadmoćnijim okupatorskim i kvislinškim snagama na prostoru Prozora, Gornjeg Vakufa, Ivan-Sedla, Konjica, Jablanice i Rame. Te borbe poznate su pod imenom "bitka za ranjenike" i "prelaz preko Neretve". Imajući stalno na umu naredbu vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita: "sačuvati ranjene drugove", partizani su se hrabro uhvatili ukoštac sa nadmoćnim neprijateljem. Najteže borbe vođene su na prevoju Makljen između Gornjeg Vakufa i Prozora. Tu su položaji prelazili više puta u toku dana iz ruke u ruku, ali su se partizani uspeli da održe više od dvadeset dana. To je i bio cilj Vrhovnog komandanta. Ranjenici su sporo pristizali, ali su sačuvani. Da bi obezbedio uspešan prodor u Crnu Goru, Sandžak i Hercegovinu, razbio najopasniju grupaciju neprijatelja kod Gornjeg Vakufa, odbranio ranjenike i zavarao neprijatelja, Tito je 28. februara naredio da se poruše svi mostovi na Neretvi i da se Šesta istočnobosanska i Prva majevička brigada hitno prebace iz istočne Bosne na Igman i da dejstvuju u pozadini neprijatelja. Neprijateljska komanda je to ocenila kao nameru Glavne operativne grupe da se probije u zapadnu Bosnu. Pošto su u trodnevnim borbama prsa u prsa Prva proleterska i Sedma banijska divizija odbacile i zaustavile prodor Nemaca kod Gornjeg Vakufa, Tito je 5. marta izdao naređenje Glavnoj operativnoj grupi, koja se nalazila u operativnom okruženju, da probije neprijateljski obruč, forsira Neretvu i nastavi ofanzivu ka Drini i Hercegovini. Izvršujući ovo naređenje Glavna operativna grupa je brzo podigla improvizovane mostove na Neretvi, forsirala ovu reku kod Jablanice i Ostrošca, probila neprijateljski obruč, prebacila ranjenike i nastavila ofanzivu. Od 6-15. marta prelaz je bio završen. Kada su četiri nemačke divizije uskoro izbile na Neretvu, tamo više nije bilo "ni plena, ni zarobljenika, ni mrtvih" - konstatovao je general Ler, komandant jugoistočne Evrope. Jedinice Glavne operativne grupe već uveliko su marširale u novu oblast i u nastavku svoje ofanzive, koja traje do sredine maja, nanele su težak poraz četnicima u okuci Neretve, kod Čičeva i Glavatičeva, zatim kod Nevesinja i Kalinovika i početkom aprila prodrle u Sandžak i Crnu Goru i stvorile znatnu slobodnu teritoriju. Nastavak ofanzivnog plana Vrhovnog štaba, koji je predviđao prodor do Lima, osujetila je nova - peta neprijateljska ofanziva.

Po snagama, prostoru (koji se od severozapada ka jugoistoku protezao u dužini od oko 400 km) i vremenu trajanja (tri meseca), četvrta neprijateljska ofanziva predstavlja jednu od najznačajnijih operacija NOVJ u toku Narodnooslobodilačke borbe.