Ruska umetnost u Srbiji

Snažno  pojavljivanje Rusije na balkanskom horizontu, afirmisanje  njenog imena među pravoslavnim narodima, obično se povezuje sa čisto političkim poslovima.  Međutim, u veoma složenom procesu saradnje slovenskih zemalja svoju ulogu igrala je umetnost u njenim religioznim  oblicima i ispoljavanjima.   Širenje  u Rusiji stila baroka u različitim oblastima i sferama umetničkog stvaralaštva (1) povuklo je za sobom i njegovo pojavljivanje na Balkanu, što se  zapaža u  dekorativnoj plastici hramova, oltara, unutrašnjeg uređenja pravoslavnih crkava na teritoriji Austrije i Mađarske (2).
 

Naročito je  primetna veza sa crkvenom umetnošću na Ukrajini, pored ostalog u kompoziciji ikonostasa. Svakako da je ta sličnost uslovljena kako  školovanjem balkanskih izografa u Rusiji, tako i  delatnošću njihove sabraće u poslu u slovenskim zemljama.
 

U prvom slučaju možemo navesti ime Dimitrija Bačevića, čije je stvaralaštvo prožeto crkvenim barokom u srpskoj varijanti. Prema nekim podacima, on je bio učenik Vase Otojića, umetnika iz Novog Sada. Moguće je  da se Bačević školovao u Rusiji, ili kod nekog od ruskih slikara, koji su se nalazili u Austriji. Poznati su mnogi ikonostasi, koje je on  stvorio. Na primer, ikonostas u crkvi sv. Nikole u Zemunu (bez prestolnih ikona) (1762. g.), koji je oslikan zajedno sa Dimitrijem Popovićem; ikonostas u crkvi u Krušedolu (1763. g.) i ikonostas u manstiru Beočin (bez prestolnih ikona) (1765.g.), koji je stvoren u saradnji sa Teodorom Kračunom; ikonostasi u crkvi Sarvaš u blizini Osijeka (1766.g.) i Gornjoj crkvi u Sremskim Karlovcima (1769.g.)  Među ikonama koje je on  stvorio poznate su:  ikona sv.Jovana Preteče (1763.g.) u manastiru Kovilj, svetomučenika Kirika i Julite (1766.g.) u manastiru Bešenovo i glava Spasitelja (nalazi se u Narodnom muzeju Beograda) (1). Navešću još ime monaha Rafaila (Georgij Momčilović).  U drugoj polovini XIX veka mitropolit Mihail, poznati rusofil,  poslao ga je po okončanju dvogodišnjeg stažiranja u Rimu na  četiri godine u Moskvu radi  usavršavanja u ikonopisu i slikarstvu. Veština ovog talentovanog izografa iskazana je u ikonostasima  koje je izradio u takvim krupnim manastirima kao što su Donji Kovilj, Rakovica i crkva Ružica u Beogradu (3).
 

U drugom slučaju biće reči o kijevskom ikonopiscu, „plemenitom gospodinu Jovu Vasiljeviću“ – na ruskom – Ivanu Vasiljeviću – dvorskom slikaru karlovačkog Patrijarha Arsenija IV. Po mišljenju srpskog istraživača Pavla Vasića, prestolne ikone u manastiru  Krušedol (1744.g.), manastiru Bođani (1747.g.) i, moguće je,  zidne slike u saradnji sa Vasom Ostojićem u predvorju Krušedolskog manastira,  pripadaju kistu ruskog umetnika.  Figure srpskih vladara na tim freskama prikazane su u svečanim odorama, koje imaju mnogo štošta zajedničkog sa ruskom crkvenom odeždom. Kompozicija portreta podseća na odgovarajuće freske Ipatjevskog manastira. (4)
 

U suštini, o našim umetnicima ne zna se mnogo, više se zna o ikonama i crkvenim predmetima koje su poklanjali ruski manastiri i crkve. Na primer, 1869.godine moskovski   građani su  darovali  „u znak hiljadugodišnje uspomene na sv. Kirila, prosvetitelja slovenskih naroda... predmete, riznicu, ikone i  bogoslužbene knjige  pravoslavnim crkvama u Bosni  i četiri ikone u ramovima i  dragocene rize“ (5)
 

Bezuslovno da je pomoć pravoslavnom stanovništvu u Bosni mogla biti i raznovrsnija.  Međutim,  boravak ruskih izografa na tim prostorima bio je skopčan sa opasnošću po njihov život, pa su zato u Rusiji odlučili da neophodnu crkvenu opremnu, ikone i ostalo, daruju. Autor ovog članka je posetio crkvene muzeje, kao na primer u Cetinjskom manastiru,  i može potvrditi tradicionalnu tezu o neprekidnom procesu darovanja balkanskim istovernicima  različite crkvene opreme  i veoma vrednih ikona, koji je trajao  vekovima.
 

Činilo se da će događaji XX veka  na duže vreme  potisnuti na periferiju temu ruske crkvene umetnosti na Balkanu. Međutim,  istorija je demantovala tu pretpostavku.
 

Srpska  pravoslavna crkva, čiji hramovi su veoma stradali u ratnom vihoru, od „zuba vremena“ i posle revolucije početkom XX  veka, osećala je  imperativnu potrebu za izografima, koji su u stanju da obnove izgubljene riznice. Svojih majstora je očigledno manjkalo: hramova koji su zahtevali restauraciju, bilo je kudikamo više.
 

I ovde se, ako je umesno upotrebiti termin  „u pravi čas“, pojavila mogućnost da se angažuju Rusi, čak i oni koji nemaju odgovarajuće obrazovanje, ali  umeju, grubo govoreći, da drže kist u rukama.  Ne ceni se diploma, nego veština.
 

Ruski hram sv. Trojice, podignut 1924. godine, bio je jedan od prvih hramova u kome su okušali svoje snage na njegovom ukrašavanju  novi žitelji kraljevine.  Primetio bih da je u hramu bila smeštena čudotvorna ikona Kurske  Bogorodice. Tamo je čuvano preko dvesta vojnih zastava, koje su oficiri sa juga Rusije izneli, a koje potiču iz vremena Otadžbinskog rata 1812. godine i rusko-turskih ratova. 1929. godine u južnom delu hrama našao je svoje  večito počivalište preminuli 1928. godine u Briselu general P.N. Vrangel. Hrastovi ikonostas je rad pukovnika  A.P.Redkina (Ređkina) i drugih umetnika – rezbara. Prve ikone slikao je Mihail Sergejevič Putjanjin. Potom – mnogo godina kasnije – budući arhiepiskop Antonij (Andrej Georgijevič Bartoševič; 1910-1993).
 

Evo nešto iz biografije ovog izvanrednog jerarha. On je rođen u dvorjanskoj porodici u Sankt Peterburgu. 1924. godine  sa porodicom je najpre otišao u Nemačku, zatim u Kraljevinu SHS. 1931. godine završio je  Prvu rusko-srpsku gimnaziju. Nakon tri godine školovanja na tehničkom fakultetu Beogradskog univerziteta prešao je na Bogoslovski fakultet, koji je završio 1939. godine. 1941. godine primio je monaški postrig. Od februara 1942. godine Bartoševič je postao zakonoučitelj u kadetskom korpusu u Beloj Crkvi. Septembra 1944. godine  je prešao u crkvu sv. Trojice u Beogradu. Oslikao je  niz ikona, pored ostalih, „Silazak u pakao“, apostola Jovana Bogoslova. 1945. godine, za vreme dolaska u Beograd crkvene delegacije iz Moskve na čelu sa episkopom Sergijem (Larinim), on je određen za komunikaciju sa Moskovskom Patrijaršijom. (Kao što je poznato, Ruska pravoslavna crkva u inostranstvu, u čijem je sastavu bila i parohija u Jugoslaviji, nalazila se izvan kanonskog komuniciranja sa Moskovskom patrijaršijom) (6). Nadao se da će se vratiti u Otadžbinu.
 

Parohijsko rukovodstvo preporučilo je Patrijarhu Aleksiju Prvom da  iskoristi njegov talenat slikara za organizaciju škole za obuku domaćih izografa.  Međutim, pristanak nije dobijen: pitanje nije rešavala Patrijaršija, već „kompetentni organi“. 1949. godine on je otišao u Švajcarsku, potom je služio u parohijama u Francuskoj, Belgiji, Holandiji i Luksemburgu. Svoje majstorstvo ikonopisca potvrdio je radeći na ikonostasu pravoslavne crkve u Salcburgu. 1957. godine hirotonisan je u episkopa. Od 1965. godine je arhiepiskop Ženevski i Zapadno-Evropski. (7).
 

Sa ruskim hramom sv. Trojice povezano je i ime izvanrednog izografa Pimena Maksimoviča Sofronova (9.09.1898, selo Tihotka u Pskovskoj guberniji . 16.05.1973. Melvil, Long-Ajlend, (SAD). Njegova sudbina je  izuzetno zanimljiova. On je bio toliko talentovan učenik staroverca Gavrila Jefimoviča Frolova, da su ubrzo oni pristupili zajedničkom stvaranju ikona, oslikavanju  i restauriranju crkava.  Potom je usledio samostalni rad, svoja radionica i svoji učenici u Rigi, u koju ga je pozvao staroverski kružok „Čuvar starine“. Odlazio je u Belgiju, Francusku i Čehoslovačku, gde je  predavao, organizovao kurseve drevnoruskog slikarstva i restaurirao ikone. (8).
 

Godine 1934. došao je u Jugoslaviju, gde  njegovo ime, uostalom kao i u mnogim zemljama sveta, znaju i poštuju. „Sofronov je, - kako je isticao jedan od poštovalaca njegovog stvaralaštva, -  postao u neku ruku posrednik između religioznog slikarstva Rusije, Srbije i Bugarske. On kao da je ukrštao viševekovne tradicije religiozne umetnosti tih naroda, postavivši sebi cilj da preporodi vizantijske i staroslovenske tradicije u novim vremenima“ (9).
 

On je  oslikao i restaurirao niz ikona za ruske, ukrajinske, bugarske, srpske i grčke crkve. Za pomenuti Sveto-Troicki hram on je  stvorio nekoliko ikona – od sv. Georgija i Pokrova Svete Bogorodice, a takođe lik Aksajske Bogomajke, naslikan povodom pedesetogodišnjice svešteništva Vladike Jekaterinoslavskog Germogena (Maksimova) (10).
 

Treba podsetiti da je on bio i rukovodilac ikonopisne škole u manastiru Rakovica. Otvorena na inicijativu Patrijarha Srpskog i arhiepiskopa Beogradskog Varnave, škola je  funkcionisala od 1934. do 1937. godine, ali je zapuštena nakon smrti svog pokrovitelja.
 

Među njenim polaznicima bili su Rusi, na primer, Boris Šapovalov (ikonostas za crkvu na Sušaku), Srbi – Naum Andrić (ikonostasi, ikone, freske  u različitim crkvama i manastirima, na primer, ikona sv. Save u Karlovačkoj saborbnoj crkvi, zidne slike u manastiru Miljkovo); Bogdan Maljugić i Slobodan Pavlović (ikonostas za manastir Gornjak); Gavro  Bošković (Boškovski) iz Skopja (ikonostas za crkvu u Leposaviću na Ibru (11).
 

Učili su kod čuvenog učitelja i iguman Tadej Štrbulović, Aleksandar Jovanović, Aleksandar Kazanov, Anatolij Krilov, Božidar Živković, Zdravko Blažić, Varnava Ščerban, Vladimir Jakov, Vasa Stanisavljević, Dimitrije Mernić, Kosta Trajković, Milosav Jović, Maksim Sandović, Pavle Matić.
 

Istorija  nam je sačuvala njihova imena, ali njihove buduće sudbine i stvaralaštvo za sada su mi nepoznati: potrebno je obaviti obimno istraživanje, pre svega u crkvenim i državnim arhivama Srbije i Makedonije.

NASTAVAK SLEDI

(1) Vidi. Sazonova L. I. Poeziя ruskog baroka. M., 1991.

(2) Vasić P. Crkvena umetnost kod srba u XVIIIi XIXveku. S. 338.

(3)Isto.  S. 341.

(4) Mirković L., Zdravković I. Manastir Bođani. Beograd. 1952. S. 78–79.

(5) Vasić P. Crkvena umetnost kod srba u XVIIIi XIXveku. S. 340.

(6) Oslobodilačka borba naroda  Bosne i Hercegovine i Rusije,1865–1875. Dokumenti. M., 1988. S. 161–162.

(7) Vidi detaljnije: Kosik V. I. Ruska CrkvauJugoslaviji(20–40 gg. XXveka. M., 2000.

(8) Vidi detaljnije: isto. S. 164–165, 226; Kolundžić D. Crkveno slikarstvo od 1920 do 1970 godine. Srpska Pravoslavna Crkva 1920–1970 // Spomenica o 50-godišnjici vaspostavljanja srpske Patriaršije. Beograd, 1971. S. 388.

(9) Nesgovorov A.Umetnici// Ruski amerikanac. № 21, 1997. S. 144.

(10) Zavališin Vjač.Najbolji ikonopisacdž našeg doba(Povodom pedesetogodišljice od smrti Pimena Sofronova) // Ruskipreporod. Njujork -Moskva – Pariz. 1980. № 12. S. 182.

(11) Tarasjev A.V.  Sećanja(Arhiv autora).

Viktor Kosik,