Početak velike bitke za mir

09.09.2018. god.

Imajući u vidu britansko protivljenje svakoj ofanzivi na Balkanu, francuska i srbska vlada donele su odluku da otpočnu pripreme za ofanzivu, ali u tajnosti od ostalih saveznika

Posle izlaska Rusije iz rata, savezničke trupe na Solunskom frontu našle su se u veoma delikatnom položaju. Pretila je opasnost da Centralne sile, sledeći dotadašnju taktiku postepenog eliminisanja protivnika, deo slobodnih trupa sa Istočnog fronta okrenu na Balkan i gurnu savezničke trupe u more. Zbog toga su se ponovo pojavili predlozi da se Solun napusti. Ta ideja je odbačena iz obzira prema Srbiji i Grčkoj. Međutim, predsednik francuske vlade i ministar rata Klemanso smenio je decembra 1917. godine generala Saraja, koji nije bio po volji ni jednoj od savezničkih vlada zbog njegovog uplitanja u politička pitanja, a na njegovo mesto postavio je generala Gijomu. Novi glavni komandant dobio je zadatak da pripremi savezničke trupe za upornu odbranu, kako bi mogao slomiti svaki napad neprijatelja.

Žureći da iskoristi promenu ravnoteže snaga u korist Centralnih sila pre nego američke trupe u većoj masi stignu u Evropu, nemačka vrhovna komanda je odlučila da grupiše sve raspoložive snage na Zapadnom frontu i otpočne veliku "bitku za mir".

Ofanziva nemačkih armija počela je 21. marta 1918. General Foš, kome su saveznici poverili glavnu komandu na Zapadnom frontu, 7. aprila je naredio generalu Gijomi da savezničke snage kod Soluna, preduzimanjem lokalnih operacija, vežu što više neprijateljskih snaga na frontu u Makedoniji i da, u isto vreme, ubrzaju pripreme za jednu opštu ofanzivu u pravcu severa u vreme kada sazru uslovi za prelazak savezničkih snaga na glavnim frontovima u protivofanzivu.

Posle teških borbi i velikih iskušenja, francuske, britanske i američke trupe su uspele da slome nemačku prolećnu ofanzivu. Tokom juna i jula savezničke armije su potisnule nemačke trupe iz svih onih oblasti koje su bile zauzele u toku prolećne ofanzive. Austrougarska junska ofanziva u Italiji završila se bez uspeha. Centralne sile zahvatila je opšta kriza. Masovnim dolaskom američkih trupa na Zapadni front, prevlast snaga ponovo je bila na strani saveznika, što im je omogućilo da preotmu strategijsku inicijativu. U svoj plan za preduzimanje protivofanzive general Foš je uključio i Solunski front, računajući, pre svega, sa srbskom vojskom.

Sa gledišta Srbije, situacija je bila izuzetno povoljna za ulazak u odlučujuću bitku. Sve države koje su okupirale ili pretendovale na delove Srbije ili jugoslovenske zemlje, bile su oslabljene. Austrougarska i Bugarska, ostavši do kraja uz Nemačku, proigrale su šansu kod svojih branilaca u redovima Antante koji su zastupali ideju o očuvanju Austrougarske i uvećavanju Bugarske, smatrajući to uslovom za balkansku i evropsku ravnotežu. Ugled i značaj Italije, posle katastrofe njene vojske kod Kobarida, u jesen 1917, jako su umanjeni.

Zaključivanjem separatnog mira sa Centralnim silama u proleće 1918. godine, Rumunija nije mogla da se nada teritorijama koje su joj obećane prilikom ulaska u rat. Međutim, ugled Srbije je mnogo porastao, jer je, boreći se za svoj opstanak i oslobođenje svoje porobljene braće, nepokolebljivo ostala na bojnom polju uz svoje saveznike, odbivši sve ponude za mir koje su joj nudile neprijateljske sile.

Srbska vlada je iskoristila svoj boravak van otadžbine da saveznicima, u direktnom kontaktu, dublje objasni smisao i značaj potpunog rešenja jugoslovenskog pitanja za budući evropski mir. Sa jugoslovenskim odborom, uprkos međusobnom rivalstvu, zaključen je Krfski sporazum, kao politička baza za stvaranje zajedničke jugoslovenske države. Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje prihvatio je da taj sporazum obuhvati i Crnu Goru. Crnogorski kralj, kompromitovan zbog predaje vojske neprijatelju, bio je izolovan.

Po svim bitnim pitanjima spoljne politike, srbska Vlada je imala snažnu podršku vlade Sjedinjenih Američkih Država od njihovog ulaska u rat. Posle izvesnog kolebanja u vreme kampanje za mir na prelazu iz 1917. u 1918. godinu, koje je u suštini bilo taktičke prirode, američka vlada i predsednik Vilson su se u nizu izjava založili za potpuno oslobođenje jugoslovenskih zemalja i stvaranje zajedničke jugoslovenske države. Predsednik Vilson je čak energično upozoravao italijansku vladu da mora korigovati svoje pretenzije na istočnoj obali Jadrana. Samo učešće SAD na budućoj konferenciji mira, kao zemlje neopterećene kolonijalnim kompleksom, ulivalo je nadu da će princip o pravu naroda na samoopredeljenje, koji je snažno afirmisan u toku rata, odneti pobedu nad manipulisanjem velikih sila malim zemljama i narodima, bar u Evropi.

Stanje na frontu u Makedoniji takođe je bilo povoljno. Savezničke snage su ojačane izlaskom grčkih divizija na front. Bugari su oslabljeni odlaskom Nemaca, kojih je u Makedoniji ostalo oko 30.000. Moralna i materijalna prednost je na strani saveznika. Na prve znake da se priprema ofanziva, kod srbskih trupa prostrujao je novi život, prožet nadom u skori povratak u otadžbinu. Upravo u to vreme izvršena je zamena na položaju načelnika Štaba srpske Vrhovne komande. Umesto generala Petra Bojovića, koji je podneo ostavku na taj položaj zbog sukoba sa generalom Gijomom oko proširivanja fronta iscrpljenoj srbskoj vojsci preko Crne reke, postavljen je vojvoda Živojin Mišić, a Bojović je primio 1. armiju.

Na položaju glavnog komandanta takođe je izvršena smena: general Gijoma je opozvan u Francusku, a na njegovo mesto imenovan je general Franš d'Epere. Te promene imale su pozitivan odraz na pripremu i izvođenje ofanzive, jer je vojvoda Mišić bio veoma popularan kod Francuza, a general D'Epere je bio poznat kao pobornik ofanzivnih operacija na Balkanu, što je bio značajan preduslov za uspešnu saradnju dve visoke savezničke komande u predstojećim događajima.

Imajući u vidu britansko protivljenje svakoj ofanzivi na Balkanu, francuska vlada je u sporazumu sa srbskom vladom donela odluku da u junu otpočnu pripreme za ofanzivu, ali u tajnosti od ostalih saveznika. Cilj ofanzive postavljen je na širokoj osnovi: izbacivanje Bugarske iz rata i stvaranje uslova za nadiranje prema nezaštićenoj pozadini Centralnih sila. Britanci su, mesec dana docnije, shvatili da se vrše pripreme za veliku ofanzivu, ali je francuska vlada uspela da uveri London da se radi o pripremama samo za lokalnu ofanzivu na srbskom delu fronta radi poboljšanja položaja srpske vojske.

Kada je situacija bila zrela za početak napada, Englezi su se dugo odupirali da daju svoju saglasnost. Najzad, kada su 9. septembra dali saglasnost, načelnik Imperijalnog generalštaba general Vilson je izjavio: "Ako Srbi pretrpe neuspeh, neka ne računaju na našu pomoć za popravljanje situacije."

NEMAČKO-BUGARSKE SNAGE

Pred početak ofanzive bugarsko-nemačke snage su imale oko 626.000 ljudi, od kojih oko 30.000 nemačkih vojnika (tu nisu uračunate austrougarske snage u Albaniji), 1.600 topova i 80 aviona sa ovim rasporedom: nemačka 11. armija (sedam divizija, komandant general Štojben) od albanske granice do Dzene; bugarska 1. armija (dve divizije, komandant general Nerezov) od Dzene do Dojranskog jezera; bugarska 2. armija (tri divizije, komandant general Lukov) od Dojranskog jezera do Orfanskog zaliva i bugarska 4. armija (dve i po divizije, komandant general Tošev) na belomorskom primorju. Nemačka 11. i bugarska 1. armija obrazovale su grupu armija pod komandom generala Šolca, sa štabom u Skoplju, koji je nominalno bio potčinjen bugarskoj vrhovnoj komandi u Ćustendilu, a stvarno nemačkoj komandi u Badenu.

Petar Opačić, Novosti