Junačka borba izvan otadžbine

08.09.2018. god.

Ulazak SAD u rat predstavljao je značajnu prednost u korist Antante, međutim, istupanje Rusije 1917. godine iz rata protiv Centralnih sila, saveznici su dočekali sa velikom zebnjom

S obzirom na to da pronemačka grčka vlada nije ispunila svoje savezničke obaveze prema Srbiji, kada je ova bila napadnuta 1914. i 1915. godine, da nije dopustila da se srbska vojska prebaci sa Krfa u Solun kopnenim putem, kako bi se izbegli eventualni gubici u toku prevoženja morem, i da je na Solunskom frontu prema njoj zauzela neprijateljski stav, francuski general Saraj, glavnokomandujući na Solunskom frontu, bio je veoma iznenađen kada mu je srbska Vrhovna komanda odgovorila da mu ne može staviti na raspolaganje traženu diviziju za dejstva u Tesaliji protiv grčke vojske, izgovarajući se da bi to još više oslabilo ionako tanak raspored snaga na njenom delu fronta i da bi se doveli u pitanje do tada postignuti uspesi i bezbednost Solunskog fronta u celini.

U stvari, srbska Vlada je, rukovodeći se dugoročnim političkim motivima, smatrala da bi učinila opasan presedan ako bi dopustila da njene trupe učestvuju u promeni političkog režima u susednoj državi i da je s nacionalnog gledišta bolje ostati po strani. Na osnovu takvog stava, Vlada je sastavila pomenuti odgovor koji je sa potpisom načelnika Štaba Vrhovne komande generala Bojovića dostavljen glavnom savezničkom komandantu.

Početkom juna u Grčkoj je usledila vojna intervencija kombinovanim dejstvom francuskih, britanskih i ruskih trupa u Tesaliji, prema Korintskoj prevlaci i Pireju, a italijanskih u Epiru. Atinska vlada je usvojila ultimatum sila Antante. Konstantin je 12. juna 1917. abdicirao u korist svoga drugog sina Aleksandra, koji je postavio Venizelosa za predsednika vlade. Nova grčka vlada je krajem juna objavila rat Centralnim silama i stala na stranu Antante. Time je grčko pitanje, koje je u proteklim ratnim godinama bilo veoma bolno za saveznike, posebno za Srbiju, skinuto sa dnevnog reda. Grčka je pod upravom nove vlade reorganizovala svoju vojsku koja je postepeno izlazila na front i ojačavala savezničke trupe.

Od tog vremena, pa do septembra 1918. godine, obe strane su na Solunskom frontu nastavile rovovski rat. Mada nisu izvođene krupnije operacije, duž celog fronta neprekidno je održavana vatra radi uznemiravanja i iznurivanja, tako da je život u rovovima, koji su se na srbskom sektoru protezali duž visokih planinskih grebena na 40 do 350 metara ispred puščanih cevi protivnika, bio gotovo nesnosan.

Vojnike obe protivničke strane zahvatila je teška depresija, jer je među njima sve više preovladavalo mišljenje o uzaludnim, ogromnim krvarenjima bez kraja. U bugarskoj vojsci često su izbijale pobune, a vojnici su masovno bežali s fronta ili su se predavali. Kod francuskih jedinica u dva puka došlo je do kolektivnog otkazivanja poslušnosti. Ruske jedinice su zahtevale da se skinu s fronta i vrate u Rusiju.

U srbskim trupama takođe je nastupila klonulost zbog neprekidnog bavljenja na položajima, takoreći bez smene i odmora. Tome su doprineli i stalna čežnja za kućom, intenzivna propaganda neprijatelja o uzaludnosti borbe, veliki gubici, koji su u 1917. godini dostigli 156 oficira i 4.075 podoficira i vojnika izbačenih iz stroja. Izginuli oficiri i vojnici nisu mogli biti sahranjeni u svojoj zemlji, već u tuđini, i to na pukovskim grobljima koja su se nalazila nekih stotinak metara iza linije rovova. Ukopavani su bez sanduka i samo s drvenom krstačom iznad glave. Nalazeći se, dakle, između groblja na kome je u planinskom kamenjaru za svakoga bilo mesta, i neprijatelja koji ih je svakodnevno pozivao da se predaju i slobodno idu kućama, prirodno je da su patnje srbskih vojnika bile ogromne.

Na moral srpske vojske naročito su nepovoljno uticale vesti o krvavom ugušenju Topličkog ustanka i masovnim zverstvima bugarskog okupatora nad nezaštićenim narodom u okupiranoj Srbiji, kao i drastičan obračun regenta Aleksandra i radikalske vlade Nikole Pašića sa njihovim političkim protivnicima, vođama organizacije "Ujedinjenje ili smrt", u poznatom Solunskom procesu. Sudsko ubistvo pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa, majora Ljubomira Vulovića i dobrovoljca Rada Malobabića i smenjivanje drugih "crnorukaca" sa rukovodećih položaja u vojsci, nije naišlo na odobravanje u jedinicama na frontu. Radilo se o ljudima koji su bili poznati, bez obzira na njihova politička ubeđenja, kao istaknute patriote i borci za oslobođenje svog naroda.

Niz političkih događaja i vojnih neuspeha, koji su tokom 1917. godine izazvali potrese u zemljama oba zaraćena bloka, slabili su veru u uspešan završetak rata. Ako je ulazak SAD u rat predstavljao značajnu prednost u korist Antante, istupanje Rusije iz rata, koja je u očima srpske vojske bila glavni oslonac Srbiji u njenoj borbi protiv Centralnih sila, dočekano je sa velikom zebnjom.

Izgledalo je da se ratna sreća potpuno okrenula na stranu neprijatelja. Izjave predsednika britanske vlade Lojda Džordža i predsednika SAD Vilsona, u okviru mirovne kampanje početkom januara 1918. godine o tome da saveznici nemaju za cilj rušenje Austro-Ugarske, još su više produbile taj pesimizam.

Uprkos tome, ni u jednoj jedinici srpske vojske nije došlo do otvorene pobune. Dezertera i onih koji su pali u zarobljeništvo ili nestali u borbi na Solunskom frontu nije bilo više od 876 vojnika, što je bilo neuporedivo manje nego u drugim armijama. Čak su nemački i bugarski štabovi u svojim naredbama, u kojima su osuđivali dezerterstvo bugarskih vojnika, isticali "da se ugledaju na srpske - neprijateljske vojnike, koji se junački bore van Otadžbine, tako da je suviše redak slučaj da se neko od njih preda".

Upoređujućo moral srpske vojske sa borbenim moralom u drugim armijama, pomoćnik načelnika štaba nemačke vrhovne komande general Ludendorf u svojim memoarima je isticao da su se sve vojske dobro držale u ofanzivnim operacijama, ali da su teško podnosile krizne situacije. U tom pogledu, prema njegovim rečima, srbska vojska je predstavljala izuzetak.

"Srbska vojska se", kaže on, "godinama borila izvan svoje zemlje i time dala sjajan primer velike ljubavi prema Otadžbini".

Takve osobine mogla je da ispolji samo vojska kojoj su bliski i razumljivi ratni ciljevi, koja se bori za pravednu stvar, koja brani svoju zemlju od zavojevača i agresora. Njenoj moralnoj čvrstini su u velikoj meri doprineli i oficiri, koji se nisu odvajali od svojih jedinica, stalno negujući borbeni duh i patriotska osećanja vojnika. Francuski veteran i pisac monografije "Istočna armija u svetskom ratu 1915-1919" kapetan Dega piše da su se u Solunu mogli sresti oficiri svih narodnosti kako se po kafanama i barovima zabavljaju i nemilice troše novac. Među njima je najmanje bilo Srba, koji nisu imali mnogo novca, a osim toga, najviše su bili vezani za svoje jedinice na frontu.

POSVEĆENOST VOJVODE STEPE

Zanimljivo je istaći da vojvoda Stepa Stepanović za sve vreme bavljenja na Solunskom frontu nije nijednom otišao s položaja u Solun. Njegov štab je bio u selu Tresina, koje se nalazilo u dometu bugarske poljske artiljerije. Bugarski artiljerci su svakodnevno tukli njegov štab, ali je on, ipak, odbio sve predloge da se preseli na neko bezbednije mesto, jer je želeo da na taj način deli sudbinu sa svojim vojnicima u rovovima.

Izvor
foto: Predsednik grčke vlade Venizelos drži govor svojim trupama Foto: Dokumentacija „Novosti“ i Foto-arhiv „Borba“/ vostok.rs