Jasenovac iz drugog ugla

Međutim, zajedno sa knjigama koje su izlazile u emigraciji, postoji na stotine naslova o Drugom svetskom ratu koje su pisali nekomunisti (na srpskom jeziku). Nekada su ih mahom pisali učesnici događaja, a danas autori koji rat pamte samo iz priča.

Takve knjige ne dobijaju recenzije u štampi, ne predstavljaju se na malim ekranima, nisu na vidiku osobama koji dele nagrade, niti na budžetima državnih ustanova.

Kako izostaje medijska pažnja, mali su i tiraži, pa ih možemo videti samo u malom broju knjižara.

Ovo prilikom predstaviću jednu od takvih knjiga, koja se nedavno pojavila iz štampe. Autor je Veroljub Maletić, iz Srbca kod Banjaluke, istoričar mlađe generacije. Knjiga se zove ''Gorski štab 314'', što je bio šifrovani naziv Motajičke brigade Srednjobosanskog korpusa Jugoslovenske vojske (Dražini četnici). Ovo je druga Maletićeva knjiga, tj. drugi deo ''Motajičke trilogije''.

Kao primer drugačije, a po mom mišljenju prave, istorije, knjigu ''Gorski štab 314'' navodim iz dva razloga.

Prvo, da bi širi krug čitalaca uopšte video kako te knjige izgledaju.

Drugo, jer knjiga opisuje događaje u neposrednoj blizini najvećeg koncentracionog logora u ovom delu Evrope - Jasenovca. Kao što i naslov sugeriše, Jasenovac nije u žiži autorovog interesovanja. Ali profesionalan opis prilika u oblasti Jasenovca, uključujući i analizu partizanskih i četničkih jedinica koje su se tu nalazile, njihov sastav, borbene zadatke i aktivnosti, itd, ne samo što daje odgovor na pitanje zašto ni partizani ni četnici nisu oslobodili zatočenike ovog logora - već to pitanje čini apsurdnim...

Dakle, slede odabrani delovi iz knjige Veroljuba Maletića ''Gorski štab 314'':

KOZARAČKA BRIGADA U NAPADU NA ŽUPU I MOTAJICU

Učvršćivanje četničke vlasti i mir koji je zavladao na području Župe i podmotajičkih sela najviše je smetao komunističkom vođstvu. Svi njihovi dosadašnji pokušaji da ovladaju ovim prostorima i narodu nametnu svoju vlast su propali. Komunističko vođstvo je posebno bilo kivno na narod podno Motajice, koji je listom podržavao četničku vlast i spriječio svaku mogućnost uspostavljanja komunističkih organa vlasti i njihovih vojnih jedinica.

Od početka rata su se redali komunistički pokušaji da osvoje teren oko Motajice, ali su svi redom propadali - počev od pokušaja da preuzmu vođstvo ustanka u Vujanovića potoku u jesen 1941.godine, pa preko katastrofalnog poraza Proleterskog bataljona na Motajici 8.6.1942. godine, pa i brzog odlaska 1. proleterske brigade u januaru 1943. godine. Pored toga što im je ovo područje bilo značajno zbog svojih prirodnih bogatstava i plodne zemlje, i što su ga tretirali kao mjesto na kome mogu da se nahrane, obuku i popune svoje rezerve, sve više je u njima rasla želja za osvetom zbog svih pretrpljenih poraza.

Zbog toga su komunisti još u aprilu 1943. godine počeli pripreme za prelazak 5. krajiške ili kako su je češće zvali kozaračke brigade na teren centralne Bosne. Njihove pripreme su bile privremeno ometene novom ustaško-domobranskom ofanzivom na Kozaru koja je počela 7.maja 1943. godine. Tada se dešava nešto jako interesantno. Štab brigade je odlučio da „ne prihvata dugotrajne isrpljujuće borbe"5 već da se manevrima izvlače, odnosno da propuste neprijatelja da pređe preko njihove teritorije. Znajući kakvo je stradanje doživio narod Kozare u prethodnoj neprijateljskoj ofanzivi u ljeto 1942. godine, ova odluka štaba 5. brigade je u najmanju ruku čudna.

Pustiti ustaše i domobrane da deset dana, koliko je trajala ova njihova akcija krstare po selima Kozare, ostaviti im nejač na milost i nemilost - nema nekog razumnog opravdanja. Poslije ove ustaško domobranske akcije komunisti su čak konstatovali da „prvi put u ratu neprijateljski vojnici nisu uznemiravali malobrojne stanovnike, uglavnom žene i djecu, u selima Kozare" i da je „bilo čak slučajeva i korektnog ponašanja".6 A zašto je štab komunističke brigade rizikovao živote nejači na Kozari i spriječio borce da se suprostave neprijatelju, kazuju nam oni sami u svojim izvorima, gdje se kaže:"Odlukom Vrhovnog štaba početkom maja 1943.godine formirana je 12. krajiška divizija u čiji sastav su ušle 5. i 12. krajiška brigada, te banjalučki i kozarački partizanski odred. Sve snage novoformirane divizije treba da se što prije koncetrišu u centralnoj Bosni i da otpočnu dejstva na tom terenu".7

Bili su spremni da žrtvuju svoju nejač, samo da bi sačuvali snage za napad na četnike u centralnoj Bosni. To pokazuje znakove njihove patološke mržnje prema srpskom narodu na području Motajice, Župe i ostatka centralne Bosne. (...)

13. jula 1943. godine 5. kozaračka je dobila naređenje da upadne na prostor sjeverno od Prnjavora sa ciljem razbijanja četničke grupacije na potezu Motajica - Srbac - Careva Gora. Do prve veće borbe između dijelova motajičkih četnika i dijelova 5. kozaračke dolazi 22. jula u blizini Smrtića. Iako komunistički izvori navode kako su kozarčani imali velikog uspjeha u toj borbi, to nije tačno, jer sva sela sjeverno od Prnjavora su i dalje u rukama četnika.

To vidimo i iz Naredbe Komande Srpskog motajičkog četničkog odreda od 3. avgusta 1943. godine, kojom se određuju pravci nastupanja svih potčinjenih jedinica „radi zajedničke akcije protiv komunista koji nadiru u pravcu našeg sektora".9

Ova akcija je izvedena 4. avgusta u sadejstvu sa Ljubićkom četničkom brigadom, i imala je za cilj da protjera partizane iz Prnjavora. Nakon velikih borbi na svim prilazima grada, i pored početnih četničkih uspjeha, partizani su ipak, zahvaljujući teškom oružju koje su imali uspjeli da zadrže grad. (...)

Da su se motajički četnici brzo pregrupisali, odnosnu da je završeno formiranje Motajičke četničke brigade, koja je u novim formacijskim jedinicama odmah stupila u borbu sa partizanskim jedinicama vidimo iz izvještaja 5. kozaračke u kome se kaže da su četnici već 14. septembra izvršili napad na Prnjavor. Prema partizanskim izvorima „četnici su uspjeli da prodru u Prnjavor, ali po intervenciji 1. bataljona 5. brigade oni su odbijeni."13

Komunistički izvori dalje navode da su „četnici odbačeni ka Carevoj Gori i Motajici".14

I iz ovih partizanskih izvora je vidljivo da njihove jedinice više ne vladaju Motajicom, odnosno da je završeno pregrupisavanje motajičkih četnika, koji su opet potpuni gospodari Motajice i okoline.

To nam potvrđuju i Mirko Sančanin i Gavro Majstorović u svojoj monografiji o Kaocima, gdje se navodi:"Peta kozaračka brigada je djelovala na terenu Motajice u vremenu od 28. avgusta do 16. septembra 1943. godine."15

Dakle, kozarčani su na Motajici proveli svega 19 dana, dok nije završeno formiranje Motajičke četničke brigade, koja ih je potom protjerala. I to malo vremena koliko su ovde boravili, bilo je dovoljno da ostave krvave tragove za sobom. U već pomenutoj monografiji o Kaocima ističe se da je, prema izvještaju 1. bataljona 5. brigade, u Kaocima bila neka borba sa četnicima kojom prilikom su ubijena 4 četnika. U produžetku se kaže: "Tada je ubijen Marko Ćirić iz Kaoca, kod kruške Vojina Davidovića na cesti (u jarku), navodno, kao četnički kurir, mada je bio bez puške."16

Treba napomenuti da su pisci ove monografije bili pripadnici partizanskog pokreta, s toga ne treba sumnjati u vjerodostojnost ovog podatka. Ovo ubistvo je pravdano pretpostavkom da je Ćirić „greškom ubijen"17.

Da su te „greške" bile česte, vidimo i iz jedne kratke depeše koju je 11. divizija uputila svojim jedinicama, a tako i 5. kozaračkoj, u kojoj se kaže:

"Analizirati pred strojem i raspraviti sve slučajeve nepravilnogodnosa prema narodu u dosadašnjim akcijama."18

Međutim, 17. septembra štab divizije dobija kratku i jasnu depešu od Vrhovnog štaba, koja se sastojala od jedne Titove rečenice:

"Preduzmite najenergičnije mjere za potpunu likvidaciju četnika i vršite mobilizaciju ljudstva."19

Poslije ove depeše uslijedio je novi pokušaj krajiških brigada da ovladaju prostorom Jošavke, Motajice i Čemernice,ali bez nekog većeg uspjeha. Peta kozaračka koja je imala zadatak da ponovo ovlada Motajicom bila je prinuđena na povlačenja sa ovih prostora. Ovo stalno tjeranje kozaračkih Srba da napadaju na Srbe Župe i podmotajičkih sela, koje je vršio partijski vrh, predvođen pretežno nesrbima, dovelo je do pojave masovnog dezertiranja među kozarčanima.

Uvidjevši da su zahtjevi koje je pred postavljala partija neizvodljivi i da je nemoguće uništiti četnike u centralnoj Bosni jer uživaju veliko povjerenje naroda, veliki broj prekaljenih partizanskih boraca sa Kozare bježi iz Župe nazad na Kozaru. Ovo je dovelo do toga da političko vođstvo 1. i 2. bataljona održe vojno - političko savjetovanje u Kulašima, 8. decembra 1943. godine. Na tom savjetovanju je iznešen podatak da je od prelaska u centralnu Bosnu, pa do početka decembra iz 5. brigade samovoljno napustilo jedinicu i vratilo se na Kozaru 64 borca, među kojima i 22 člana KPJ.20

Da nije sve kako treba ni među članovima partije u brigadi vidimo i iz izvještaja Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu koji je 12. novembra 1943. godine upućen Pokrajinskom komitetu za BiH, a u kome se za stanje u 5. brigadi, između ostalog kaže:

"U partijskoj organizaciji osjeća se hababluk,nepravilan odnos komandnog kadra prema borcima i nedovoljno zalaganje da se borci i politički komesari politički uzdignu."21

To političko uzdizanje je značilo da se svakom borcu usadi u glavu da su mu glavni neprijatelji četnici, a ne recimo, ustaše i domobrani koji su izvršili genocid na Kozari, u ljeto 1942. godine. (...)

A kako se provela 5 kozaračka na terenu Župe, Motajice i ostatka centralne Bosne najbolje nam kazuje podatak iz knjige „Peta kozaračka brigada" u kome se kaže:

"Brigada je za ovu godinu dana mnogo puta prokrstarila u bataljonskim, četnim i vodnim kolonama, pa i u streljačkom stroju, s kraja na kraj centralne Bosne - od Vrbasa do rijeke Bosne, od Motajice do planine Vlašić, i za to vrijeme vodila na stotine većih i manjih borbi sa neprijateljima svih vrsta. Na ovoj etapi borbenog puta brigade palo je 250 starih i prekaljenih boraca koji su u njenim redovima bili od dana formiranja. Njihova mjesta u stroju zauzeli su novi borci iz ovog kraja, a vremenom ju je narod prihvatio kao svoju. Proces vojničkog razbijanja četnika i političkog osvajanja terena išao je sporo i mukotrpno, često uz žrtve i napore, koji nisu uvijek i odmah davali rezultate."26

Na području Motajice četnici niti su bili vojnički razbijeni, niti je politički osvojen teren. Da je ovo tačno svjedoči nam brzo protjerivanje kozarčana sa ovih terena, od strane četnika, kao i nova, najžešća ofanziva od početka rata, koju će komunisti da izvrše na Motajicu. (...)

FORMIRANJE 14 SREDNJEBOSANSKE NOU BRIGADE - KOMUNISTIČKA REAKCIJA NA MOTAJIČKU ČETNIČKU BRIGADU

Komunisti su uvidjeli da njihove leteće jedinice koje dolaze na teren Motajice ne mogu da unište četnike koji se tu nalaze i da bivaju brzo protjerane sa tog terena, pa su odlučili da formiraju jednu brigadu koja bi bila sastavljena od boraca sa ovih terena. Ta jedinica je trebala da služi kao logistika letećim, odnosno proleterskim partizanskim brigadama, koje bi u sadejstvu sa njom mogli da zadaju jači udarac četnicima u srednjoj Bosni. Ove komunističke planove je ubrzalo formiranje Motajičke četničke brigade i oni 17.10.1943. na Ceru, kod Prnjavora formiraju 14. srednjebosansku NOU brigadu, u koju su ušli borci rodom iz centralne Bosne, koji su se do tada nalazili u raznim partizanskim jedinicama.

Razlog formiranja ove brigade, na ovim prostorima možemo da nađemo u knjizi koju je o 14. srednjebosanskoj NOU brigadi napisao njen komandant Stevo Samardžija, a u kojoj se, između ostalog kaže: "Najvažniji zadatak je bio slabljenje i razbijanje četnika"33

Ko je ovoj novoformiranoj partizanskoj brigadi bio glavni neprijatelj vidimo i iz prvih njenih akcija. Tako se u već pomenutoj knjizi kaže:" Prvi borbeni pokret na četnike oko pl. Motajice 14. brigada je izvela 20. oktobra 1943. godine. Toga dana je jedna patrola 3. bataljona u selu Miškovci došla u sukob sa manjom četničkom grupom. Pri tome su ubijena dva četnika i zaplenjen jedan puškomitraljez."34 (...)

Komunistički prvaci će brzo da uvide da 14. brigada ne može sama da se nosi sa četnicima, pa će na ovaj teren biti poslana 12. slavonska brigada... (...)

DOLAZAK 12. SLAVONSKE NA MOTAJICU

Pošto ni poslednja komunistička ofanziva na Motajicu koju je izvela 5. kozaračka brigada nije donijela željene rezultate, a kako novoformirana 14. srednjobosanska partizanska brigada nije bila u stanju da se sama nosi sa Motajičkom četničkom brigadom, partijski vrh je užurbano spremao novu kaznenu ekspediciju na Motajicu. Ovaj put je odlučeno da se na Motajicu pošalje jedinica iz Hrvatske, 12. slavonska udarna brigada, koja je potpadala pod komandu partijskog vrha Hrvatske.

Prije dolaska na teren centralne Bosne, ova brigada je izvela jednu akciju u Hrvatskoj, kojom je izvršila popunu u ljudstvu i naoružanju. Za nas je ta akcija bitna jer nam pokazuje ko je činio jezgro te brigade, koja je na ovim terenima upamćena samo po zlu. 12. jula 1943. godine 12. slavonska brigada je izvršila napad na kaznionicu u Lepoglavi, kojom prilikom je oslobodila oko 700 zatvorenika, od kojih, prema komunističkim izvorima je bilo između 150 i 200 političkih zatvorenika, a ostalo su bili obični kriminalci.42

Većina oslobođenih je stupila u redove 12. brigade.

Ko je u to vrijeme mogao da bude zatočen u Lepoglavi?

Svakako ne rodoljubi, ustanici, pa ni politički protivnici NDH, jer su takvi odmah ubijani ili slani u Jasenovac ili neki drugi logor. Čak i komunistički aktivisti koji su predstavljali opasnost za NDH su ubijani bez suda ili su završavali svoje živote u Jasenovcu, Gospiću ili nekom sličnom logoru. Oni koji su imali sreće su dospjevali u neki od logora u Njemačkoj, jer su tamo imali puno veću šansu da prežive, nego u Jasenovcu.

Pa koga je onda sudstvo Nezavisne Države Hrvatske slalo u Lepoglavu? Okorjele kriminalce, ubice, pljačkaše - jednom rječju najveći šljam, koji je priznavao NDH i kao njeni lojalni građani izvođeni su na sud zbog svojih kriminalnih dijela. Kad vidimo ko je činio jezgro te brigade kada je prešla na teren Motajice, ne treba da nas čudi što su počinili onakve zločine. Naravno, bilo je tu i domobrana koji su prešli u partizane. Čak i partizanski izvori će nam potvrditi da je u toj jedinici bila jako loša disciplina. (...)

Šta je bio glavni cilj njihovog dolaska u centralnu Bosnu i ko ih je poslao, kazuje nam jedan od političkih komesara u toj brigadi Jovan Kokot u svojim sjećanjima:

" U toku boravka u centralnoj Bosni štab brigade imao je stalno na umu da je brigadu uputio Vrhovni štab NOV i POJ da razbije, a zatim i uništi četnike na Motajici, a političkim radom među narodom stvori uslove za mobilizaciju novih boraca i organizuje narodne odbore kao organe nove narodne vlasti."43

Većina izvora se slaže u procjeni da je Savu prešlo oko 1200 boraca ove brigada. To je bila najopremljenija i najnaoružanija jedinica koja je, do tada, kročila na teren Motajice. (...)

Usljed konstantnog nedostatka municije, suočeni sa brojčano nadmoćnijim i opremljenijim neprijateljem, pripadnici Motajičke četničke brigade se povlače iz Srpca i prelaze na gerilsku taktiku ratovanja.

U isto vrijeme 12. slavonska kreće u čišćenje Motajice „vjerujući da će njene borbeno iskusne jedinice izaći na kraj sa četnicima."48

Međutim, nije bilo tako. I sami rukovodioci 12. slavonske priznaju da je „brigada u centralnu Bosnu došla nepripremljena za borbu sa četnicima, jer u Slavoniji nije bilo četnika Draže Mihailovića."49

Brigada je pokušala noćnim prepadima da iznenadi četnike, a potom je preduzela čišćenje južnih obronaka Motajice, uz prethodno ubacivanje udarnih grupa na povoljne zemljišne objekte, radi sprečavanja četničkog bjekstva. U akciji pretresanja Motajice, koja je trajala 16 sati, pripadnici 12. slavonske su izbili i na Gradinu, ali nigdje nisu našli ni jednog četnika. Za svoj neuspjeh rukovodioci brigade krive obavještajnu službu četnika koja je na vrijeme saznala za pokret brigade i zbog čega je propala akcija.

U prvoj polovini decembra oni su još nekoliko puta vršili pretrese Motajice i njenih pojedinih dijelova, ali bez uspjeha. Kako i sam Jovan Kokot, politički komesar 3. bataljona 12. slavonske ističe:

"Trebalo je dosta vremena da se konačno utvrdi da se četnici služe gerilskom taktikom, koju su usavršili do najvišeg stepena. U tome su postali veoma vješti, lukavi i brzi. Uz pomoć obavještajne službe koja se oslanjala na narod, četnici su redovno obavještavani o pokretu brigade, čak i o pokretima manjih taktičkih sastava kao što su patrole i izvidnice."50

U prvih mjesec ipo boravka 12. brigade na ovim prostorima četnici su vještim manevrisanjem izbjegavali otvorenu borbu sa nadmoćnijim neprijateljem i gerilskom taktikom ratovanja stalno uznemiravali neprijatelja i iscrpljivali njegovu snagu. To ističu i sami pripadnici 12. slavonske, koji kažu:

"Glavno taktičko oružje četnika bile su dnevne i noćne zasjede, koje su vješto postavljali na raskrsnicama, šumskim stazama i pojedinim uzvišenjima. Pored toga vršili su i dnevne i noćne prepade na dijelove brigade kada su se oni nalazili na prenoćištu ili odmoru."51

Koliko su partizani bili nemoćni u borbi protiv četnika vidimo i iz sledeće Kokotove izjave, u kojoj kaže:

" U Slavoniji je brigada bila poznata po uspješnim napadima na neprijateljeva uporišta, a na Motajici je bila nemoćna u borbi protiv četnika. Čišćenje četničkog uporišta Smrtići može poslužiti kao primjer našeg neuspjeha. U drugoj polovini novembra 1943. sa 3 bataljona brigada je opkolila selo i postepeno stezala obruč, jer je pouzdano znala da se u selu nalazi grupa četnika Vlade Vinčića. Svi stanovnici bili su prikupljeni u sredinu sela, a potom je izvršen pojedinačni pretres svake kuće, ali nije pronađen ni jedan četnik s oružjem.52

Pored Vlade Vinčića, velike zasluge za ovako uspješno sprovođenje gerilske taktike imaju aktivni oficiri na čelu sa kapetanom Sergijem Živanovićem koji je u to vrijeme vodio Leteću brigadu, čiji je 3. bataljon bio sastavljen od motajičkih četnika. Nakon početnog izbjegavanja otvorene borbe, četnici se grupišu i Leteća brigada u sadejstvu sa Motajičkom i Župskom brigadom vrši napad na Prnjavor, a potom i na Srbac.

Četnički izvori bilježe da je: „Motajička brigada u sadejstvu sa Župskom i Letećom 19.12.1943. godine izvršila napad na Srbac u kome se nalazila 12. slavonska, istu brigadu razbila i nanela joj gubitaka 33 mrtva i 64 ranjena partizana."53

Ubrzo nakon toga, 26.12.1943. godine do Nove Vesi stižu prve kozačke jedinice koje se u sklopu, kako to komunisti nazivaju 6. ofanzive, na svom putu prema Krajini sukobe sa 12. slavonskom brigadom. Komunistički izvori bilježe borbu 12. slavonske brigade protiv kozaka i četnika u blizini Trstenaca i Pasje pravde, 2. januara 1944. godine, kojom prilikom im je poginuo Ljuban Begović, jedan od vodnika u 3. bataljonu.

Poslije ovoga brigada se povlači sa ovih terena i odlazi južno od Banjaluke u reon Teslića. Prema partizanskim izvorima brojno stanje 12. slavonske 31.12.1943.godine bilo je: „1549 boraca. Od toga je 300 bilo u rashodu, ranjeno i bolesno, a većina se nalazila u bolnicama. Socijalni sastav: 234 radnika i 1205 seljaka. Nacionalni sastav: 427 Hrvata i 1088 Srba i 34 ostale nacionalnosti. Članova partije bilo je 369, kandidata 185, skojevaca 285, dakle više od polovine boraca u brigadi."54

Ovaj podatak nam je bitan, da bismo ga uporedili sa kasnijim brojnim stanjem iz koga ćemo jasno vidjeti kolike gubitke je 12. slavonska pretrpjela na Motajici.

„NEMA POVRATKA U SLAVONIJU DOK SE NE UNIŠTI POSLEDNJE ČETNIČKO GNIJEZDO NA MOTAJICI"

Nakon prolaska kozačkih jedinica, u drugoj polovini januara 1944. godine 12. slavonska se vraća na područje Motajice. Prvo je 19. januara, zajedno sa 14. srednjebosanskom učestvovala u napadu na Prnjavor, o čemu će kasnije biti više riječi, a nakon toga počinje njen krvavi pir u srpskim selima oko Motajice.

Kako nisu uspjeli da izvrše postavljeni zadatak i unište četnike na Motajici, kao i da uspostave narodne odbore, počeli su sa strahovitom odmazdom nad nedužnim srpskim civilima, sveteći im se tako zbog hladnog prijema na koji su naišli prilikom svog dolaska i zbog naklonjenosti naroda četnicima.

2. bataljon Motajičke četničke brigade je u višečasovnoj borbi kod Palačkovaca pokušao da zaustavi prodor i ponovni povratak 12. slavonske u srpska sela podno Motajice, ali nije uspio. Evo šta je o toj borbi Vlado Vinčić izvjestio Lazu Tešanovića, svog pretpostavljenog komandanta, u dopisu od 9. 2. 1944. godine:" Dana 30.1.44. Motajički (2.) bataljon vodio je žestoku borbu sa partizanima u Palačkovcima i Šeregu i nakon 4 sata žestoke borbe morao je da odstupi usled nemanja municije, a i usled mnogo nadmoćnijeg neprijatelja. Partizanske snage koje su prodrle u Gornje Smrtiće počele su da pale sve četničke kuće, a Vinčića sve, bez obzira da li se nalaze u četnicima ili ne. Ukupan broj zapaljenih kuća je 22. Pored popaljenih kuća izvršili su pljačku tako da pojedine porodice nemaju sredstava za život i ostale su bez igdje išta. Neke su porodice od strane komunista bile istjerane iz našeg sektora sa naređenjem da moraju ići u Derventu, ali smo to sprečili i te porodice prebacili na sektor Ljubićke brigade. Sve ostale porodice čije su kuće zapaljene morale su da se kriju ispred partizana jer su ih tražili da ih sve predaju ustašama u Derventu."55

Evo kako je spaljivanje i pljačkanje kuća u Smrtićima opisala Nada Vračević, preživjeli svjedok:

"...A mi djeca smo imali svako svoju kokoš koju hrani. Ja počnem jaukati što ste vi moju kokoš uhvatili. Puste oni moju kokoš. Kažem ja de pustite i onu od brata. Puste oni i nju. Kad u toru opali puška. Jednim metkom je ubio sve troje krmaka u toru. Nabaciše opne krmke na kola. Matera i brat su se sakrili i gledali iz daleka, jedina sam ja došla kući. Al kud god ja maknem neko ide za mnom i ispituje me, kud si krenula, ko te je pustio... gdje su drugi i tako. al on ne vjeruje. Kad se digso i 6 i sedmi dim, znali smo da su sve naše zapalili, jer smo toliko zgrada imali na imanju. Čak su i pčele zapalili."56

Tu svoju akciju u Smrtićima komunistički prvaci iz 12. slavonske su opisali ovako:

" Kada se brigada vraćala na Motajicu poslije neprijateljeve ofanzive i oslobađanja Prnjavora u prolazu kroz četničko selo Smrtić četnici su pripucali iz kuća i ubili komandira 1. čete 4. bataljona Božu Krnjčevića, jednog od najboljih komandira u brigadi. Borci 4. bataljona emotivno su reagovali i zapalili nekoliko kuća, kaznili i konfiskovali njihovu imovinu."57

Nije tačno da su oni to uradili zato što su „emotivno reagovali", kao i da su oni samo prolazili kroz Smrtiće, već su oni, kao što smo vidjeli iz Vinčićevog izvještaja, u Smrtiće upali nakon četverosatne borbe. A da disciplina nije bila jača strana borcima 12. slavonske, kazuje nam i jedan od njihovih komesara Jovan Kokot, koji kaže:

" Povećani rashodi za patrolnu, izviđačku djelatnost, kao i za stražarsku službu, uvećali su šanse za sitne prestupe boraca: traženje hrane po kućama, pojava alkoholizma i druge slabosti."58

Da to nisu bili sitni prestupi boraca i da je pljačka i paljevina od ranije bila uobičajna za pripadnike 12. slavonske vidimo i iz izvještaja političkog komesara 6. slavonskog korpusa Vlade Janjića Cape, koji je još 19. januara 1944. godine izvjestio Glavni štab Hrvatske:

"12. udarna brigada koja se nalazi na Motajici bori se sa raznim teškoćama kao što su na primjer odjeća, obuća i ishrana i inače teške prilike, pa je u njoj politički rad vrlo slab. Kako je veza s njom vrlo teška, ne može joj se dostavljati politički materijal, a od 11. krajiške divizije ne dobijaju nikakvu političku pomoć, to se u njihovom političkom radu osjeća neprekidno slabljenje, a njihovi postupci su često nepravilni. Tako na primjer u preduzimanju mjera protiv četničkih saradnika uveli su razne kazne koje idu od konfiskacije imovine do paljenja kuća. Zbog nedovoljnog političkog rada borci prave razne ispade. Pojedinci se opijaju, a dogodi se da istuku pojedine seljake ili hapse pojedine odbornike.59

Janjić je u svom izvještaju konstatovao i sledeće:

"Kod boraca brigade razvila se strahovita mržnja prema četnicima i borci izjavljuju da četnike treba klati, a ne ubijati."60

Izvještaj je završio sledećom konstatacijom:

"Odlučili smo da zamjenimo 12 NOU brigadu sa nekom od naših najboljih brigada."61

Kakve je zločine vršila 12. slavonska brigada na Motajici možemo samo da zamislimo, kada je morao da reaguje i politički komesar 6. slavonskog korpusa. Nažalost, to je tek početak stradanja naroda podmotajičkih sela od ovih srpskih krvopija. Ako se prisjetimo da je jezgro ove jedinice bilo sastavljeno od ubica, pljačkaša i raznih drugih kriminalaca oslobođenih u Lepoglavi, onda nas i ne čudi šta su sve radili. Glavni štab Hrvatske nije imao na raspolaganju ni jednu drugu jedinicu koju bi mogao uputiti na Motajicu da zamjeni 12. slavonsku, pa je, nezadovoljan zbog neispunjavanja postavljenog zadatka, a to je uništenje motajičkih četnika, izvršio smjene na rukovodećim mjestima brigade.

Dotadašnji komandant brigade Josip Antolović zvani Hrvat je povučen u Hrvatsku, a na njegovo mjesto je postavljen Ivan Senjuk Ujak, koji je do tada obavljao dužnost komesara brigade. Na mjesto komesara postavljen je Ivica Miličević, a za njegovog zamjenika Dušan Drlić. Ukupno je zamjenjeno 9 rukovodilaca, od komandanta brigade i komesara, preko nekih komandanata bataljona i njihovih zamjenika, kao i bataljonskih komesara i njihovih zamjenika.

Ova smjena je završena do 1. februara 1944. godine, kada su svi već preuzeli svoje nove dužnosti. Novopostavljeni komandant brigade Ivan Senjuk Ujak je još prije dva mjeseca uputio pismo štabu 6. slavonskog korpusa, u kome je između ostalog napisao:

"Ja kao komunista treba da dam sve od sebe da dođem do konačnog cilja. Mislim da bih mogao više koristiti vršeći neku drugu vojnu funkciju, jer zato imam želju već od prije, a osjećam se i sposobnijim. Na tom polju bih se mogao bolje razviti i više koristiti našoj borbi."62

Njegov konačni cilj je bio uništenje četnika na Motajici, a za sprovođenje tog plana u djelo on je smislio nešto najmonstruoznije, što ne može smisliti normalan ljudski um, a to je takmičenje u ubijanju. Evo o čemu se radi: Da bi motivisao svoje borce, većinom osvjedočene ubice i kriminalce, on je sa svojim štabom osmislio

takmičenje između bataljona, četa, vodova i desetina za uništenje četnika. O tome govori i politički komesar 3. bataljona 12. slavonske Jovan Kokot, koji je zapisao:

" Pored takmičenja koje je organizovao štab brigade, u akciju se uključila i skojevska organizacija za naziv najuspješnije jedinice. Detaljni plan takmičenja za svaku četu i vod i za svaku skojevsku grupu izradio je brigadni komitet SKOJa. Takmičenje

je izazvalo interesovanje u boraca i starješina, koje je sprovođeno pod parolom:"NEMA POVRATKA U SLAVONIJU DOK SE NE UNIŠTI POSLEDNJE ČETNIČKO GNIJEZDO NA MOTAJICI."63

Tada počinje hajka na sve što je srpsko. Ubice iz 12. slavonske su ubijale svakog koga uhvate i objavljivali da su ubili četnika, samo da bi dostigli što veću cifru, radi pobjede na takmičenju. U trećem tomu Motajičke trilogije biće pobrojane sve žrtve ovih ubica, imenom i prezimenom, a sada ćemo prikazati samo par svjedočenja o monstruoznim zločinima koje je počinila 12. slavonska. U Smrtićima su našli Ljubu Živanića koji je ostao kod kuće ležeći bolestan od tifusa. O tom slučaju Vlado Vinčić je izvjestio Tešanovića i Forkapu:

"Kad su ga našli onda su ga pekli na vatri i tako mučili da niko ne bi mogao da zamisli da se to može da radi od jednog čovjeka. To je učinila 12. slavonska."64

(...) Iz Lepenice su ubili Dragu Vučenovića, Milivoja Cvijanovića, Dušana Vrejića, Živka Berića, Bogdana Stojkovića i mnoge druge. Svi pobrojani su bili civili. Drago Rakić je u svojim sjećanjima rekao:

"Dosta su nevinog naroda pobili partizani, posebno 12. slavonska. Oni su u Brezovljanima naišli na ljude koji su pravili ciglu, i svih 7, koliko ih je tu bilo, ubili. Bez ikakvog razloga."66

Ubili su i Janju Jezdimir i Dušana Medića iz Srpca i mnoge druge koji nisu bili vojnici. Čak i komunistički pisci bilježe:

"Zbog pogrešnih informacija o srpskom narodu u selima ispod i oko Motajice, kao četnicima naklonjenog naroda, ova brigada je, ne provjeravajući, likvidirala mnoge nevine ljude u okolnim selima."67

To su bili najteži dani za narod na području Motajice i okolnih sela, od početka rata.(...)

U februaru 1944. godine 12. slavonska je objavila i tadašnje svoje brojno stanje koje je iznosilo:" 989 boraca u stroju. Od naoružanja imala je 87 puškomitraljeza i mitraljeza, 2 protivtenkovske puške, 782 puške, 25 automata, 35 pištolja, 350 ručnih bombi, 70000 metaka, 87 tovarnih konja, 63 samara i 1 top 45 mm."72

Ako saberemo naoružanje koje se pominje, i pođemo od pretpostavke da je svaki borac imao oružje, ne računajući pištolje koje su, pored automata i pušaka nosili oficiri i komesari, dolazimo do broja od 896 boraca, dakle skoro 100 manje nego što je navedeno u ovom izvještaju. Prisjetimo se brojnog stanja od 31.12.1943., pa ćemo vidjeti koliko gubitaka je do tada imala 12. slavonska, a tek su joj predstojali crni dani.

Saznavši za grupisanje motajičkih četnika na području Nožičkog i Martinca 12. slavonska brigada će pokušati, u sadejstvu sa 14. srednjebosanskom i 5. kozarskom da ih opkoli i uništi, iako su već ranije izvještavali kako je Motajička četnička brigada uništena. (...)

Svoj izvještaj, koji je 1.marta poslao Tešanoviću, Vinčić završava riječima:

"Ova brigada će da ostane neprestano aktivna i boriće se protiv partizana sve većom žestinom samo se moli da nam se dodijeli potrebna količina municije."79

Ovu borbu, od 29.2.1944. godine, izvori 12. slavonske nigdje ne pominju. Razumljivo, jer su doživjeli poraz i bili su prisiljeni na povlačenje, od brigade za koju su već ranije izjavili da više ne postoji.

Na prostoru Župe, oko Drugovića, Čardačana, Milosavaca i okolnih sela, početkom marta izvršena je koncetracija Motajičke, Župske i Jošavačke četničke brigade.

U noći 5/6. mart 1944.godine krenuće velika partizanska ofanziva na taj sektor. U ofanzivi će učestvovati 5 nekompletnih partizanskih brigada i jedan njihov odred. Prema komunističkim izvorima u napadu na četnike učestvovali su:„5. krajiška kozaračka brigada, 12. krajiška, 14. srednjebosanska, 12. slavonska i 1. proleterska sa po dva bataljona i Motajički partizanski odred. U napadu i gonjenju četnika učestvovalo je 13, a u zasjedi nalazilo se 3 bataljona."80

Po komunističkim izvorima četnici su tada strahovito poraženi i imali su velike gubitke. Uporedićemo ovde izvještaj dvije partizanske brigade koje su učestvovale u akciji, pa će nam biti jasno kolike razmjere je imala komunistička propaganda, odnosno koliko su iznosili lažnih podataka. Izvor 12. slavonske brigade kaže:

"U opštem bježanju četnici su naletili na 5. kozarsku i 1. bataljon 12. slavonske brigade. Kozarčani su ubili 61 četnika, a 1. bataljon 12. slavonske 13. ukupno su ubijena 74 četnika i zaplijenjene 74 puške. Ipak, veća grupa četnika uspjela je da se probije preko terena 1. bataljona 12. slavonske kod sela Kriškovci.81

A evo šta kozarčani, za koje pripadnici 12. slavonske kažu da su ubili 61 četnika, kažu o gubicima koje su nanijeli četnicima koji su naletjeli na njih u pokušaju proboja fronta:

"1. bataljon sačekao je četnike koji su odstupali prema Klašnicama i u žestokom sukobu nanio im gubitke od 17 poginulih."82

Da ne pominjemo četničke izvore u kojima nema traga ni o tih 17, a kamo li sedamdeset i nešto mrtvih, dovoljno je da uporedimo dva komunistička izvora i uvjerimo se koliko - lažu. S toga ne čudi što je 12. slavonska navela:

" U februaru, martu i aprilu 12. brigada je u sadejstvu sa 5. i 12. krajiškom, 14. srednjebosanskom i Motajičkim NOP odredom uništila oko 500 četnika, 150 ranila i preko 70 zarobila. Zaplijenjeno je 12 puškomitraljeza, oko 200 pušaka i 3000 metaka."83

Ovde je nešto drugo u pitanju - sve civile koje su ubili u svom suludom takmičenju, oni su podveli pod četnike. Jer da su njihovi podaci tačni, a već ranije smo se poredeći same komunističke izvore uvjerili koliko govore neistinu, na Motajici ne bi bio više ni jedan četnik, a vidjećemo u nastavku da ih ima nekoliko stotina. Komunistički izvori navode da je na Motajici poslije završetka Drugog svjetskog rata ostalo preko 150 četnika pod oružjem...

IZVORI

5 LJ. Borojević, D. Samardžija i R. Bašić:Peta kozaračka
brigada, str.99
6 isto
7 Isto,str100
9 AVII k.213,br.reg.29/5
13 LJ. Borojević, D. Samardžija i R. Bašić:
5.kozaračka brigada, str.128
14 isto
15 Mirko Sančanin i Gavro Majstorović: Kaoci - monografija, str.144
16 isto
17 isto
18 Mensur Seferović: Šoša, str.183
19 Isto, str.193
20 Arhiv VII,k.865,reg.br.10/5
21 Zbornik, tom 9,knj.4,dok 103
33 Stevo Samardžija:"14 srednjebosanska NOU brigada",
Banjaluka 1983., str.68
34 isto
42 Jovan Kokot, 12. proleterska slavonska brigada, str.199
43 Isto, str.272
48 Isto, str.271
49 isto
50 isto
51 isto
52 Isto,str.272
53 AVII,k.205,reg.br.24/2
54 AVII,k.473-A,reg.br.10-1/3
55 Izvještaj Vlade Vinčića Tešanoviću od 9.2.1944. Dokument
se nalazi u privatnoj arhivi autora.
56 Izjava Nade Vračević autoru
57 Jovan Kokot, 12. proleterska slavonska brigada, str. 274
58 isto
59 AVII,k.482, reg.br.41-1/1
60 isto
61 isto
62 AVII,k.892-A,reg.br.13/8
63 Jovan Kokot, 12. proleterska slavonska brigada, str.275
64 Dokument je u privatnoj arhivi autora
66 Izjava Drage Rakića autoru
67 Mirko Sančanin i Gavro Majstorović: "Kaoci - monografija"
74 Dokument je u privatnoj arhivi autora
79 isto
80 AVII,k.866,reg.br.21/4
81 isto
82 AVII,k.870,reg.br.9/2, izvještaj štaba 5. krajiške od
7.3.1944. štabu 11. divizije
83 AVII,k.893,reg.br.9/3