Mitovi i istina utvrđenja Strač iznad Trebinja

Ovim tekstom, koji se zasniva na istraživačkom radu austrijskih i trebinjskih stručnjaka, konačno će biti riješeni mitovi i enigme o najznačajnijem uvrđenju moćne monarhije, koje je građeno od 1910. do 1916. godine, a čija je izgradnja, kad se konvertuje tadašnja kruna, koštala oko 60 miliona evra.

Trebinjci vole da pričaju da u njihovom gradu, na brdu sa koga se kontrolisao ulaz u Bokokotorski zaliv početkom 20. vijeka, nalazi 365 soba, ali to nije utvrđena istina, otkriva za TrebinjeLajv Dubravko Kurtović, predsjednik Speleološkog društva „Zelena brda“, koji već godinama radi na rješavanju gradskih mitova vezanih za ovu tvrđavu.

„Strač nema 365 soba, to je stara gradska mitska priča. On ima između 60 i 65 prostorija, gdje su i spavaonice. Nema nikakvih skrivenih prostorija. Ima nekoliko pripadajućih prolaza mitraljeskoj kupoli koja se ne vidi sa površine već kada se uđe u unutrašnjost tvrđave“, ističe Kurtović, napominjući da izgradnja Strača nikada nije u potpunosti završena, jer je Austrougarskoj 1916. godine ponestajalo novca, a i Crna Gora kralja Nikole je kapitulirala.
 

„Moguće je da je na Straču bio još jedan agregat i to vanjski koji je korišćen za njegovu izgradnju. Pošto je on bio korišćen u fazi gradnje, a Strač nikada nije do kraja izgrađen, postoje naznake da je on poslije upotrebljavan za osvjetljavanje Trebinja tokom dvadesetih i tridesetih godina prošlog vijeka“, navodi Kurtović za TrebinjeLive.

Iako veliki broj do sada poznatih „činjenica“ nije povezan sa istinom, to ne umanjuje značaj Strača i njegove gradnje, ali ni vrijednih neimara, koji su godinama radili na njegovoj izgradnji. Pripreme su počele odmah po Aneksiji BiH 1908. godine, a zvanični početak radova dvije godine poslije. Do jednogodišnjeg prekida u izgradnji došlo je tokom Balkanskih ratova, a od sredine 1913. gradnja je nesmetano tekla do ljeta 1916. godine.

Strač je projektovan na osnovu sličnih utvrđenja u Italiji i on je trebao da obezbijedi zaštitu ovog dijela carstva od topova kalibra 240mm, koje su Crnogorcima dali Francuzi i Rusi.

Sami tok izgradnje tekao je u nekoliko faza. Prvo je napravljen put do mjesta gdje će se graditi utvrđenje, a zatim je došlo do izgradnje artiljerijskog bloka, takozvanih spavaonica – kazamata.

Za ono doba, utvrđenje je građeno savremenom betonskom gradnjom, a ne kamenom kao druge okolne tvrđave. Krovna konstrukcija rađena je od dva reda traverznih i profila koji su postavljeni unakrsno, preko čega je postavljeno tri metra i deset centimetara specijalnih vrsta betona.

Strač je samo jedna tačka u odbrambenom sistemu Trebinja. On je pravljen u odbrambeni sistem, koji počinje od tvrđave Kličanj koja je prva napravljena. Sve te kule oko Trebinja označavane su kao „verk“ (werk).

„Verk jedan je Kličanj, dva je Leotar, tri Gljiva, četiri Jovanović Baterija, pet Kravica, verk šest je Crkvina, sedam Golo brdo, osam Petrina, devet Strač, deset Hum iznad Pridvoraca. Okolo su pravljeni artiljerijski punktovi što kod nas često zovu barutane kao na primjer na Kučinom brdu. Međutim, to nisu barutane već artiljerijski punktovi, koji su građeni nakon 1912. godine kako bi se ‘zakrpile’ praznine između utvrđenja“, priča Kurtović.

On ističe da je posljednji odbrambeni sistem za odbranu grada, sa sedam bunkera, bio od Krša do brda Crkvina.

Turistički potencijal samog utvrđenja je veliki jer postoje kupole i artiljerijski dio koji su relativno dobro očuvani, s tim da je iz pomoćnih – municijskih dijelova iščupana željezna konstrukcija, koja je korišćena, kako se pretpostavlja, i za asfaltiranje glavne ulice u Trebinju, ali i za prodaju u jednu željezaru.

Rekonstrukcija, bar djelimična, mogla bi se uraditi, a za nju bi se mogla dobiti i bespovratna sredstva iz IPA fondova Evropske unije, kaže Kurtović, dodajući da Italijani godišnje „izvlače“ i do dva miliona evra.

S druge strane, navodi Kurtović, iz razgovora sa ljudima iz Austrije koji su već nekoliko puta posjećivali i istraživali Strač, saznao je da Austrija kao država izbjegava priču o utvrđenjima koje je gradila nekada moćna monarhija.

„Međutim, postoje brojna udruženja u Austriji koja se bave proučavanjem ovakvih građevina, kao i u Poljskoj, Njemačkoj, Italiji, a u posljednje vrijeme pojavila su se i u Češkoj – kojim je primaran cilj istraživanje austrougarske infrastrukture iz Prvog svjetskog rata“, priča Kurtović, dodajući da su Strač do sada posjećivali stručnjaci sa Arhitektonskog fakulteta iz Graca.

Valorizaciju Strača u turističke svrhe ometa i problem strukture vlasništva, jer se ne zna ko je njegov vlasnik – država, grad, neko drugo pravno ili fizičko lice.

„Treba uraditi strukturu vlasništva, zaštititi postojeće stanje objekata i započeti sa radovima na rekonstrukciji, kako bi se animirala međunarodna zajednica da pruži pomoć. To nije samo vojni objekat, jer su svi austrougarski objekti imali odličan vidik, panoramu“, ističe Kurtović.

„U Strač su ugrađene i dvije kupole M-9 od haubica 100mm težine 25 tona i dvije opservatorijske kupole koje su služile za osmatranje i navođenje te artiljerije i po potrebi kao mitraljesko gnijezdo“, objašnjava Kurtović.

Ovaj put koji sada ide na Strač napravili su Austrijanci, ali, postoje i ozbiljne indicije da je bila izgrađena žičara iz pravca Čičeva pomoću koje su izvlačeni cement i pijesak. U sklopu tvrđave bila je i mrtvačnica sa osam limenih kovčega u koje su stavljana tijela poginulih boraca, koji su sahranjivani van tvrđave, što se i danas može vidjeti.

Iz perioda izgradnje nema pronađenih fotografija, ali zato postoje zvanični podaci da je na Straču u posljednjoj austrugarskoj vojnoj posadi bilo pet oficira i 157 vojnika, dok je komandant bio Ferdinand Zahradnik, po činu kapetan.

Narodu je Strač bio nedostupan, jer je većina radova izvođena za vrijeme Velikog rata. Nedostupan je ostao javnosti, maltene, sve do sredine pedesetih godina. Na njemu je poslije Austrougara bila raspoređena artiljerijska vojska Kraljevine SHS, Kraljevine Jugoslavije, njemačke i italijanske okupacione trupe, da bi na kraju, poslije Drugog svjetskog rata, na Straču bila vojska Titove Jugoslavije.

S druge strane, na njemačkim kartama Kurtović je pronašao da su na Straču bili postavljeni i „flahovi“ za avionsku protivodbranu Trebinja, mada ti podaci još uvijek nisu dovoljno istraženi.

Sredinom pedesetih godina 20. vijeka, počela je razgradnja Strača. Minirano je, skidano, rušeno, odnošeno… Napravljena je velika šteta za malu korist.

BROJKE O STRAČU

6 godina građen

60-65 prostorija utvrđenje ima

2 agregata

2 sačuvane kupole

55 tona su teške kupole

Frontal