Na kom će jeziku pevati guslari u Crnoj Gori

Kako su Crnogorska akademija nauka i umetnosti i norveški akademik Sven Menesland pokušali da promovišu ideju o ustavnosti crnogorskog jezika.

Norveški akademik Sven Menesland je na početku dvodnevnog Međunarodnog naučnog simpozijuma “Jezička situacija u Crnoj Gori – norma i standardizacija”, koji su organizovali CANU i Institut za istočnoevropske i orijentalne studije Univerziteta u Oslu, poručio da lingvisti koji imaju suprotstavljene stavove moraju sarađivati, “stvarnost u Crnoj Gori je da će, vjerovatno, naziv crnogorski jezik ući u Ustav”. Na skupu u Podgorici su učestvovali najpoznatija imena srbistike i serbokroatistike iz Srbije, Crne Gore i inostranstva. Došli su lingvisti koji rade na fakultetima u Crnoj Gori kao i lingvisti iz okruženja, a porijeklom su iz Crne Gore. Poziv je upućenim i institutima u Sarajevu i Zagrebu, ali se njihovi predstavnici nijesu odazvali pozivu.

Inače, Sven Menesland je bio učesnik i koorganizator na dva slična simpozijuma u BiH, prije tri, odnosno dvije godine, na stručnim sesijama koje su se dogodile neposredno pred uvođenje bošnjačkog a potom i bosanskog jezika. Norveški lingvista je u svom referatu iznio “gotova rešenja” za ovu vrstu nakane a, obraćajući se većini učesnika, poručio da rade uzaludan posao time što pokušavaju sačuvati ime srpskog jezika u Crnoj Gori.

Menesland, koji je kao predstavnik Instituta za istočnoevropske i orijentalne studije iz Osla, bio i predsjednik Organizacionog odbora ovoga skupa, otvoreno se zalagao, bez navođenja bilo kakvih lingvističkih kriterijuma, za uvođenje “crnogorskog jezika” kao službenog u Crnoj Gori. Wegovi gotovo provocirajući stavovi izazivali su niz pitanja na koja on nije imao gotovo nijedan naučno zasnovan odgovor. Profesor Miloš Kovačević komentariše za NIN:

“Postavilo se pitanje razloga učešća navedenog Instituta iz Osla u organizaciji ovoga skupa. Jasno je da se deklarativnom podrškom iz Evrope htjelo potpomoći zastupnicima 'crnogorskog jezika', na isti način kako je to Sven Menesland učinio u Bosni i Hercegovini, propagirajući bez ikakvih naučnih uporišta postojanje tzv. bosanskog jezika. Ali, taj naum očito nije naišao na odobravanje učesnika ovoga skupa, pa je gospodin Menesland više nego razočaran napustio i skup i Podgoricu, vjerovatno zaključivši da jezičke prilike u Crnoj Gori ipak nisu podudarne onima u Federaciji Bosne i Hercegovine.”

Snježana Kordić (Zagreb-Frankfurt na Majni) ocjenjuje za NIN: “Nakon što se na skupu čulo i više konstruktivnih i kvalitetnih referata koji pokazuju da teze Svena Meneslanda o nastanku nekoliko standardnih jezika nisu točne, njemu više odgovara da određenim politiziranjem diskvalificira čitav skup, jer stručnim argumentima to nije u stanju.”

U formalnom razgovoru, na pomenutom skupu, profesor Radoje Simić ukazao je Meneslandu da se ponaša kao loš domaćin i njegovu opasku da je uzaludan posao lingvista da očuvaju ime srpskog jezika u Crnoj Gori okarakterisao drskom, a u neformalnom razgovoru (potpisnica ovih redova je imala priliku da čuje) Simić je uputio Meneslandu kratku poruku: “Sram vas bilo!”

Iznerviran time što njegovi stavovi nisu ni kod domaćih ni stranih učesnika, sem kod Rajke Glušice, naišli na podršku, Menesland je izjavio da je “crnogorski jezik” neminovnost, “gotova stvar”, što je izazvalo buru negodovanja velikog broja učesnika.

Dr Rajka Glušica, vanredni profesor srpskog jezika na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, zastupala je tezu da je tzv. crnogorski jezik neminovnost, i da je jedina uloga lingvista da pristupe njegovoj standardizaciji, zaboravljajući da je standardizacija srpskog jezika koji se u Crnoj Gori upotrebljava davno izvršena.

Po njenom mišljenu za postojanje tzv. crnogorskog jezika potrebno je dvoje: prvo, da postoje govornici koji ga nazivaju crnogorskim, i drugo, da postoji samostalna, suverena Crna Gora u kojoj će on biti službeni jezik. Iako su oba navedena argumenta u nekoliko referata koji su održani prije Glušičinog proglašeni lingvistički irelevantnim kad se govori o identitetu jednoga jezika, Rajka Glušica se za njih uhvatila kao za jedinu slamku spasa za “crnogorski jezik”. Na pitanje prof. dr Miloša Kovačevića da li ona misli da oni koji jezik nazivaju “crnogorskim” treba da čine većinu u Crnoj Gori, ona je odgovorila da broj govornika uopšte nije bitan. To bi značilo, prokomentarisao je prof. Kovačević, da je bitno da ima samo nekoliko pristalica crnogorskog jezika pa da on bude nominovan kao jedini “kandidat” za službeni jezik u Crnoj Gori, a da pri tom uopšte nije bitno što srpski jezik u Crnoj Gori ima trostruko više onih koji ga smatraju svojim maternjim jezikom, pa ga i pored toga Rajka Glušica ne vidi čak ni kao ravnopravnog, a kamoli nadređenog konkurenta “crnogorskom” za službeni jezik u Crnoj Gori. Pokazuje se pri tom, ukazao je prof. Kovačević, da je 20 posto onih koji su se na popisu opredijelili za “crnogorski” kao svoj jezik, neuporedivo ne samo značajnije nego i brojnije, po kriterijumu Rajke Glušice i svih pristalica tzv. crnogorskog jezika, od 64 posto onih koji su se na popisu izjasnili za srpski jezik. “Zar to na najbolji način ne pokazuje na kakvim naučnim apsurdnostima Rajka Glušica želi pribaviti službeni status 'crnogorskom' jeziku u Crnoj Gori?” – zapitao se prof. Kovačević.

Menesland, po mišljenju profesora Mihaila Šćepanovića, želi da u Crnoj Gori primijeni neuspio norveški eksperiment, o nekakvom crnogorskom jeziku na crnogorskoj izvornoj dijalekatskoj bazi, što je nemoguće, i što je u svom referatu pokazao, da je u Crnoj Gori u službenoj upotrebi srpski jezik ijekavskog izgovora nastao na dijalekatskoj osnovi istočnohercegovačkog govornog tipa. I to su argumenti koji se ne mogu oboriti.

“Koleginica Rajka Glušica, jedina od svih ovde prisutnih lingvista, koristi politikantske, umesto lingvističkih argumenata, gradi kuću počinjući od krova. Naime, ona polazi od završne faze u normiranju jednog jezika (rekonstrukcije), pri čemu previđa činjenicu da se ništa ne može rekonstruisati. Dakle, nešto čega nema, jer ne postoji crnogorski jezik. Ukoliko hoće da pripravi svoj crnogorski jezik, onda mora krenuti od prve faze – odabiranja, uzeti neki od crnogorskih govora zetsko-raškog govornog tipa, i taj tip provesti kroz sve faze normiranja, 'okititi' ga normativnom literaturom (gramatike i rečnici) i pustiti ga u funkcionalne stilove na 'ceđenje', i u škole – koje bi prihvatile ulogu zamorčeta, što su radili neki prethodnici Svena Meneslanda u Norveškoj. Po ovakvoj nakani, gospoda Menesland i Glušica skidaju moj kaput, skraćuju mu rukave i nazivaju ga svojim! Ne, gospodo, to je moj kaput skraćenih rukava; kao što se ni srpski jezik u CG ne da potkresivati, kako kome padne na pamet i kako ko dograbi kosijer”, reći će Šćepanović za NIN.

U javnoj diskusiji nakon referata Glušice, Snježana Kordić je citirala knjigu Brigitte Busch i Helen Kelldž-Holmes iz 2004. u kojoj autorke podsjećaju na “ulogu lingvistike kao nečeg odvojenog od vladajuće političke sile” i upozoravaju kod naziva hrvatski, srpski, bosanski jezik u novim ustavima da “jedna od uloga koju bi lingvisti mogli imati je da istaknu kontradikcije koje stoje iza tih naziva”.

“Pozitivan je njen stav da u stručnim knjigama jezik treba opisivati onakav kakav je, a ne izmišljati umjetne razlike. Ali nazivati to 'standardizacijom' je pogrešno jer bi značilo da ljudi u Crnoj Gori dosad nisu govorili standardno. Ono što koleginica Glušica naziva 'standardizacija', u stvari je kodifikacija (normiranje) crnogorske nacionalne varijante. Kodifikacija ne znači nastanak novog standardnog jezika jer nacionalne varijante i drugih jezika koji se govore u nekoliko država imaju zasebne nacionalne kodifikacije, npr. postoji američka, britanska, australijska i kanadska kodifikacija engleskog jezika. Jednako tako postoji hrvatska, srpska, bošnjačka i crnogorska kodifikacija današnjeg zajedničkog srpskohrvatskog jezika. Kao što engleskim jezikom govori više nacija u različitim državama, tako srpskohrvatskim jezikom govore četiri nacije u četiri države”, kaže Kordić u razgovoru za NIN.

Naša sagovornica ističe da se u Crnoj Gori (a kako stoji u referatu Glušice) ustavno proglašavanje službenog jezika povezuje s dobivanjem nacionalnog identiteta, stabilnosti, sreće i mudre jezične politike. “Ali onda bi ispalo da su bez nacionalnog identiteta, stabilnosti, sreće i mudre jezične politike države poput npr. Amerike, Engleske, Wemačke, Italije, Mađarske, Norveške, Danske, Švedske jer one nemaju ustavno proglašen službeni jezik.”
Norveški lingvista Per Jakobsen se sa stanovišta lingvističkih teorija o strukturi sloga, kao jednom od osnovnih faktora za identitet i postojanost jezičkog sistema, osvrnuo na pokušaj normiranja crnogorskog jezika. “Jezik je isti sve dok struktura jezika ostaje ista” – smatra Jakobsen, zaključujući da na osnovu raspoložive građe o “crnogorskom jeziku” na nivou sistema izraza nema bitnih strukturalnih razlika sa srpskohrvatskim standardnim jezikom.

Danski lingvista Hening Merk je na skupu skrenuo pažnju da je u Crnoj Gori na sceni pokušaj da se jedna varijanta proglasi posebnim jezikom. “Sistemski gledano, radi se o jednom jeziku, srpskohrvatskom, jer je gramatička struktura potpuno ista; genetski gledano, takođe je riječ o jednom jeziku jer je njegova osnova novoštokavsko narečje; i u komunikativnom smislu to je jedan jezik, jer je međusobna razumljivost potpuna.” Lingvista Merk je upozorio kolege iz Crne Gore, koji tvrde da je crnogorski poseban jezik, da je u inostranstvu svijest o jednom jeziku zasnovana na njegovoj prestižnosti. “Srpski će i dalje biti studijski predmet u inostranstvu, svakako, hrvatski valjda takođe, bosanski možda, bar iz razloga političke korektnosti, crnogorski – nikada”, ocjenjuje za NIN profesor Merk.

“ Shvatam zašto se Institut za istočnoevropske i orijentalne studije Univerziteta u Oslu pojavio kao organizator skupa, jedino je Sven Menesland iznio mišljenje da u Crnoj Gori treba da egzistiraju oba imena za jezik(srpski/crnogorski) i bez ikakvih argumenata i neosnovano pokušao da projektuje buduća jezička dešavanja”, komentar je Jelice Stojanović, lingviste iz Nikšića.

Stavovi Svena Meneslanda i Rajke Glušice bili su “svojevrsni lakmus papir da li treba ili ne treba donositi zaključke sa ovoga skupa”(Kovačević). Pošto su se svi učesnici u svojim referatima i diskusijama nedvosmisleno izjasnili kako o nepostojanju, tako i o nemogućnosti postojanja “crnogorskog jezika”, Sven Menesland pitanje zaključaka, čije usvajanje je nagovijestio prilikom otvaranja skupa, nije ni stavljao na dnevni red završne sesije, jer je bilo više nego očigledno da bi ti zaključci bili potpuno suprotni njegovim željama i stavovima. A neusvojeni zaključak, koji proističe iz stavova iznesenih u najvećem broju referata i diskusija, jeste da u Crnoj Gori naučno uporište ima samo naziv srpski ili pak srpskohrvatski jezik.

Zaključci sa naučnog skupa su izostali a CANU je, čini se, imao zadatak da promoviše ideju o crnogorskom jeziku. Treba istaći, od kada su počeli nemiri na Odsjeku za srpski jezik i književnost zbog uvođenja naziva Maternji jezik i kada je, uglavnom sa Beogradskog univerziteta, Filozofski fakultet u Nikšiću ostao bez ijednog gostujućeg profesora, a 28 profesora srednjih škola ostalo bez posla zbog preimenovanja nastavnog predmeta, ova se institucija nije oglašavala. Predsjednik CANU Momir Đurović je u završnom pozdravnom govoru zahvalio Svenu Meneslandu i izrazio očekivanja da će pomoći da se riješi jezička situacija kao u Bosni.
Kraj međunarodnog naučnog simpozijuma “začinio” je akademik Branislav Ostojić; izvinio se u ime CANU, Meneslandu (iako tokom dvodnevne diskusije nije reagovao na kritike njemu upućene), i podvukao da će Akademija biti vječno zahvalna norveškom lingvisti.