SRBSKI HRAMOVI I TOPONIMI U PLAVSKOJ ŽUPI

U svom istorijskom razvoju Plavska je župa pretrpjela značajne promjene. Od etnički čiste sredine u doba Nemanjića, sa dominantnim srbskim stanovništvom, brojnim hramovima i crkvenim posjedima, Župa danas predstavlja multietničku, multikonfesionalnu i multikulturnu sredinu sa većinskim muslimanskim stanovništvom. Osim srbskih hramova, u Župi ima deset džamija i jedna katolička crkva. 

 

Prema hrisovuljama srbskih srednjovjekovnih manastira (Visokih Dečana, Hilandara, Gradca i Banjske), Plavska župa u srednjem vijeku zahvatala je, osim Plavsko-gusinjske kotline i dijela Gornjeg Polimlja, čitav sliv rijeke Vrmoše (danas u Albaniji) i metohe pod nazivima Crne gore (Smudiroga), Zle i Dobre rijeke u slivu Zlorečice. Sjeverno od Plavske župe prostirala se takođe prostrana srbska župa Budimlja. Rekonstrukcijom crkvenih metohija u Gornjem Polimlju, utvrđeno je da se Plavska župa svojevremeno prostirala do srbskih oblasti Altina na jugu (danas u Albaniji), Zete na zapadu, Hvosna ka istoku i Budimlje na sjeveru. Naziv Plavska župa zadržao se u onomastici Vasojevića i kod dijela pravoslavnog stanovništva u opštini Plav. Ovaj toponim ima geografsko i istorijsko značenje. Kao geografski pojam označava kotlinu sa toplijom (župskom) klimom u odnosu na planinsko okruženje. Kao istorijski pojam označava oblast srednjovjekovne srpske države Raške sa crkvenim posjedima.

Pod turskom vlašću nazivi župa preimenovani su u nazive nahije i vilajete, pa je Plavska župa nazivana Plavska nahija i Plavski vilajet i, kad je Gusinje preuzelo vlast, Župa se zvala Gusinjska nahija, koja se prostirala sve do Bihora. Danas ova župa geografski obuhvata Plavsko-gusinjsku kotlinu i murinski dio Gornjeg Polimlja, kojim se ova kotlina morfološki nastavlja do klisure Sućeske kod Andrijevice.

Osim područja opštine Plav, Župa zahvata i atare tri sela – Ulotine, Luga i Gračanice, u sastavu opštine Andrijevica. Sa južne strane Župa se graniči s Albanijom i granica se pruža najvećim dijelom duž najviših grebena i vrhova Prokletija. Sa istočne strane graniči se sa srbskom pokrajinom Kosovom i Metohijom, danas samoproklamovanom, i od Ujedinjenih nacija nepriznatom državom Kosovo. 

U navedenim granicama, uključujući i pomenuta sela, površina Plavske župe iznosi 535 km2. Od toga na opštinu Plav otpada 486 km2, a na katastarske opštine pomenutih sela 49 km2. Prema popisu stanovništva 2003. godine, Plavska župa broji ukupno 14.493 stanovnika (13.805 stanovnika opština Plav, a 688 stanovnika Ulotina, Luge i Gračanica zajedno).
 

Od brojnih srednjovjekovnih hramova na prostoru Plavske župe sačuvan je jedino manastir Svete trojice u Brezojevicama. Ova je svetinja vjekovima predstavljala, i danas predstavlja, glavni duhovni centar i stožer svetosavskog pravoslavlja na ovim prostorima. Manastir do sada nije bio predmet posebnih istraživanja, pa se o njegovoj prošlosti, stradanjima, duhovnom i svetovno-obrazovnom značaju može govoriti jedino na osnovu sačuvanih predanja i fragmentarnih zapisa u istorijskim izvorima. Međutim, sa smrtnošću starih ljudi odumire i predanje. Da bi se sačuvalo od zaborava bar ono što je predanje sačuvalo i što je zapisano o ovoj svetinji, u Plavu je 15. 11. 2003. godine, sa blagoslovom Njegovog preosveštenstva episkopa budimljansko-nikšićkog gospodina Joanikija, u organizaciji savjeta ovog manastira, održan simpozijum o manastiru. Sva saopštenja sa tog naučnog skupa objavljena su u zborniku koji je izašao iz štampe 2005. godine. To je zasada jedini opširniji i potpuniji zapis o manastiru. Novim istraživanjima i saznanjima zbornik treba dopuniti i preurediti u monografiju.

U oskudnim istorijskim izvorima navodi se da je manastir Svete trojice podignut ili obnovljen na ruševinama starog manastira 1567. godine, a po predanju, potiče iz 13. vijeka. Precizni podaci o starosti manastira zasada ne postoje. Po svoj prilici, bliže je istini predanje nego godina 1567, koja je zapisana u manastiru. Tome u prilog idu zapisi putopisaca u kojima su zabilježene izjave jeromonaha o starosti manastira. Po jednoj izjavi datoj 1844. godine, manastir je star 470 godina, znači da potiče iz 1375. godine. Međutim, po izjavi datoj 1879. godine, star je takođe 470 godina, što znači da je podignut 1404. godine. Manastir se pominje kao crkva Svete trojice ili Brezovica rijetko kao manastir. Naziv crkva bio je u upotrebi kod domicilnog stanovništva sve do 1985. godine, kada je nakon sanacije i restauracije zdanja vraćen navodno raniji naziv manastir, mada kao manastir danas nema ni konaka ni trpezarije.
 

O manastirskom porijeklu hrama postoji više indicija, kao što su veličina prostora Plavske župe, koji više odgovara manastiru nego parohijskoj crkvi, romantičnost ambijenta u kome je sagrađen, ostaci manastirskog konaka sa istočne strane hrama, na kojima je podignuta zgrada poznate brezojevičke škole i dr. Da je hram obnovljen na ruševinama starog manastira, potvrdio je u svojoj besjedi Njegovo visokopreosveštenstvo mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije na svetoj arhijerejskoj liturgiji, na Trojičin dan 2001. godine, povodom osveštenja novoizgrađene zvonare na brdu Gradcu iznad manastira. U Zavodu za zaštitu spomenika kulture Crne Gore hram je kategorisan kao manastir od velikog značaja. 

Neimar brezojevičkog hrama bio je jeromonah Nestor Dečanac, uz pomoć dva kneza iz svetorodne loze Nemanjića – Vukmira Stevanovog i Živka Bjelakovog. Da je Nestor rukovodio radovima na obnovi ili izgradnji hrama, svjedoče natpisi iznad ulaznih vrata i u oltarskom prostoru. U tom periodu župa Plav bila je pod Turcima i pripadala je Prizrenskom sandžakatu. Nestor je u brezojevički hram doveo sveštenstvo iz manastira Visokih Dečana. Za njegovo vrijeme manastir je dekorisan freskama, a zatim su donesene prestone ikone i ikone na templi iz manastira Hilandara. Nestor je deset godina bio arhimandrit Visokih Dečana, i za to vrijeme rad manastira Svete trojice bio je na zavidnoj visini. Manastir je imao plodnu saradnju sa manastirom Đurđevim stupovima i svim hramovima u nahiji i župi Zla rijeka. Poslije Nestora, za arhimandrita Visokih Dečana 1575. dolazi iguman Metodije, a dvije godine kasnije iguman jeromonah Nikola. U tom periodu na području župe Plav nalazili su se hramovi: crkva svetog Petra kod današnje Ribarske stanice u Brezojevicama, u Kruševu, Gusinju, Jasenici, Janjinoj glavici, Metrizu, Martinovićima, Gornjoj Ržanici, Murinu i Zoriću. 

Hram Svete trojice u svojoj burnoj istorijskoj prošlosti više puta je paljen, rušen i obnavljan, zbog čega je s pravom nazvan feniksom pravoslavlja na izvoru Lima. Turci su ga zapalili i srušili 1809. godine, a obnovljen je 1810. godine; zatim je zapaljen za vrijeme ustanka u Vasojevićima 1862. godine (obnovljen 1864. godine). Požar je jako oštetio živopis. Dvije godine kasnije opet je podižen i priprat. Tada je drvena krovna konstrukcija zamijenjena kamenim poluobličastim svodom da bi zdanje bolje odolijevalo požarima. U toku Balkanskog rata, 1912. godine, uoči ulaska crnogorske vojske u Plav, Turci su hram opet zapalili. Manastir je obnovljen poslije Prvog svjetskog rata dobrovoljnim radom i prilozima mještana. Zapaljen je i u Trinaestojulskom ustanku 1941. godine, od strane vjerskih fanatika i slugu okupatora iz Plava. Nakon tog požara zidovi su hrama sedam godina bili nepokriveni, pa je po završetku Drugog svjetskog rata improvizovan daščani krov, ali je i on zapaljen 1946. godine, tada, nažalost, od strane pojedinih mještana, po nalogu lokalnih komunističkih funkcionera, zaslijepljenih komunističkom ideologijom. Od živopisa ostali su neznatni, blijedi fragmenti, što je kasnije omogućilo njegovu djelimičnu restauraciju. Dok je u tursko doba cvilio kao „ljuta guja među ognjevima“ i predstavljao „jednu slamku među vihorove“, dotle je tešku sudbinu hram doživio nakon oslobođanja 1945. godine. Tek je 1968. godine zdanje pokriveno i obnovljeno uz pomoć Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore. Potpunija restauracija i konzervacija manastira izvršena je 1987. godine.
 

Istražujući fresko-slikarstvo na teritoriji današnje Crne Gore u drugoj polovini 16. vijeka, S. Petković je utvrdio da postoji stilska podudarnost ili sličnost između živopisa naosa crkve Brezojevice iz 1574. godine, naosa iz 1574. i priprate iz 1578. godine manastira Morače, kao i oltarskog prostora manastira Nikoljca u Bijelom Polju sedamdesetih godina 16. vijeka, te da su pojedini detalji nevješto islikani, što znači da je te živopise radila ista grupa zografa. Živopisanje hrama Brezojevice izvršeno je za vrijeme igumana Nestora 1566. i 1567. godine. Kako ktitori izgradnje hrama, zbog skromnih materijalnih mogućnosti, nijesu završili čitav posao, to je oltarski prostor izgrađen i živopisan uz pomoć drugog ktitora – Mari (Marina), s porodicom. Fresko-pisanje tog dijela okončano je, po svoj prilici, 1566. godine, takođe u vrijeme igumana Nestora.

 

 

Najviše ostataka fresaka sačuvano je na zapadnom zidu naosa. U prvoj su zoni freske svetog Nikite, Bogorodice sa Hristom (u niši), iznad nje su poprsja svetog Sergeja i Vakha, uz vrata s jedne strane arhanđeo, vjerovatno Mihailo, a s druge strane sveti Simeon Srbski i tri crkvena velikodostojnika, od kojih najviši likom odgovara Simeonu Nemanji, drugi svetom Savi Srbskom. Iznad ovih su nešto bolje očuvane slike: Uspenje, Hristos pred Anom i Kajafom i Rođenje Bogorodice. U priprati na istočnom zidu očuvan je dio kompozicije Strašnog suda – horovi pravednika i dio Hetimasije, a nad ulazom je u naos Gostoljublje Avramovo. Na južnom zidu oltarskog prostora očuvan je lik Jovana Preteče a u niši je poprsje svetog Save. 

U cjelini uzeto, tematika živopisa Brezojevice odražava stradanja Hristova i u sažetoj formi bogorodični ciklus.

Manastirski posjedi

Počev od praistorije, Plavska je župa oduvijek bila privlačna za naseljavanje. Da je ovaj prostor bio naseljen u praistoriji, svjedoče izgravirani crteži na stijenama u masivu Prokletija. Crteži koji šematizovano prikazuju ljudske figure pronađeni su u tri lokaliteta. Jedan je lokalitet na istočnoj strani planine Vezirove brade kod Gusinja, gdje je u stijeni izgravirana figura strijelca sa više krstova, drugi u blizini Grbaje, gdje je na horizontalnoj stijeni urezana samo figura čovjeka, i treći na planini Valušnici, gdje je u jednoj stijeni uklesan primitivni crtež majke sa djecom. Iz antičkog doba pominje se prisustvo Grka i Rimljana, što potvrđuju neki ostaci (groblja, temelji bazilika i dr.), kao i izvjesni toponimi.
 

 prof. dr Marko Knežević