Saša Gajić: Srbsko-ruski odnosi u svetskoj krizi

Van svake sumnje je da je imperijalna Rusija. u svom širenju uticaja prema Sredozemlju, to jest prostorima kojima je vladalo Osmansko carstvo, u odnosima prema Srbima i Balkanskim Slovenima bila rukovođena sopstvenim strateškim interesima pomešanim sa ideološkim i verskim svetonazorima te osećanjima. U okviru njih ona je, sasvim prirodno, sagledavala problematiku ondašnjeg „Istočnog pitanja“ – rešavanja sudbine prostora Osmanskog carstva oko koga su se jagmile sve tadašnje velike evropske sile.[1] Pri tome je važno istaći da su se ruski real-politički interesi u najvećoj meri podudarali sa nacional-oslobodilačkim težnjama balkanskih hrišćana, sigurno mnogo više nego interesi drugih velikih sila na ovom prostoru.[2]

Srbsko-ruski odnosi, gledano u dimenzijama ovog političkog savezništva, predstavljaju, u najvećoj meri, pozitivan pol ruske „istočne politike“. U njima je Rusija, gledajući svoje interese i dinamiku u ondašnjim odnosima moći, u različitim fazama tokom celog 19. veka odigrala veoma bitnu ulogu i stvaranju, jačanju i širenju moderne srpske države. U procesu koji je počeo još u 18. veku, Srbi su se nametnuli kao etnička grupa na Balkanu kojima je Rusija, ukupno gledajući, davala prioritet u okviru rešavanja „istočnog pitanja“, iako su za samo kontrolisanje plovidbe strateški važnim crnomorskim tesnacima tu ulogu, iz geopolitičkih razloga, trajno trebali da imaju, pre svih – Bugari.[3] Istorijske prilike svedoče da uticaji ondašnjih drugih velikih sila nikada ne bi doprineli stvaranju samostalne srpske države, već bi jedno podaništvo samo zamenili drugim. Sa druge strane, Rusi nisu stvorili modernu srpsku državu (kao što su to učinili Bugarima i Rumunima, a u saradnji sa Britanijom i Francuskom – i  Grcima), ali su odigrali značajnu ulogu u pomoći da je Srbi samo stvore.

Istorijsko savezništvo Srbije i Rusije

Još u periodu pre davanja podrške obnavljanju srpske države početkom 19. veka, Rusija je imala prethodnu, izuzetno značajnu kulturnu ulogu na Balkanu. Od vremena Petra Velikog, a naročito nakon Svištovskog mira pa sve do podizanja srskih ustanaka, ruski crkveno-kulturni uticaj bio je presudan za očuvanje srbskog identiteta izloženog fanariotskom delovanju, posebno u vremenu nakon ukidanja Pećke patrijaršije.

Istorija srbsko-ruskih odnosa u 19. i 20. veku izrazito je prijateljska i saveznička. Istina, u njoj je bilo i uspona i padova - što zbog spoljnih okolnosti, što zbog grešaka i zabluda obeju strana. Rusija je u drugoj fazi ustanka svesrdno podržala Karađorćevu Srbiju, ali je 1809. godine nesmotreno ohrabrila ofanzivu srbskih ustanika na tri fronta istovremeno (i to na srbsko institiranje, a bez koordinacije sa ruskom vojskom u Vlaškoj)[4], što se završilo katastrofom na Čegru. No, 1810. i 1811. godine Rusi su direktno doprineli značajnim srbskim vojnim uspesima. Ostavljanje Srbije na cedilu mirom sa Turskom u Bukureštu 1812. godine bilo je uzrokovano višom silom (Napoleonova invazija na Rusiju); ruska politika prepuštanja ustanika turskoj osveti ispravljena je odmah po promenama okolnosti na međunarodnoj sceni, sa padom Napoleona i stvaranjem tkz. „Svete Alijanse“. Ne samo da su ustupci Marašli paše dati Milošu Obrenoviću bili rezultat i delovanja ruske diplomatije, već je i potonji temelj srpske državnosti bio udaren na bazi ruskih vojnih pobeda nad Turskom u ratu 1829. godine. Srbska nacional-oslobodilačka politika polovinom 19. veka (naročito ona knjaza Mihajla) bila je potpomognuta od strane Rusije, mada neretko i obuzdavana da ne bi, u po Rusiju nepovoljnom trenutku, postala povod za otvaranje sukoba između velikih sila[5]. Posledice  neuspeha Srbije u ratu sa Turskom 1876. godine bile su sprečene prvo ruskim instistiranjem na primirju, a potom ultimatumom i objavom rata Turskoj, čijim je ishodom Srbija od gotovo poražene strane postala ne samo pobednik, već je i stekla status međunarodno priznate države, doduše sa nedovoljnim proširenjem i u nepovoljnom položaju. No, uzroci tome više su ležali u jednodušnom protivljenju evropskih sila Rusiji, nego u samom ruskom stavu.[6]

Rusija je, nakon dinastičke promene u Srbiji na početku 20. veka, odigrala ključnu ulogu obuzdavanja Srbije od ishitrene konfrontacije u „aneksinoj krizi“ (1908), tako samo odgađajući vojni sukob koga je priželjkivao Beč. Nekoliko godina kasnije, ruska uloga u sporazumevanju nesložnih balkanskih hrišćanskih država u pravcu stvaranja saveza za oslobodilački rat i proterivanje vekovnog osmanskog zavojevača bila je presudna. Iza  turskog poraza 1912. godine u Balkanskom ratu stajala je ruska diplomatija, a iza kasnijeg među-balkanskog bratoubilačkog otimanja o delove oslobođenih teritorija usled različitog tumačenja odredbi međusobnih sporazuma – stajale su nacionalne sujete balkanskih naroda potpirivane upravo od onih velikih sila koji su uz njihovu pomoć težile da ponište ruske spoljnopolitičke učinke.

Najsvetliji primer rusko-srbskog savezništva predstavlja 1914. godina. Tada je Rusija, sa ciljem zaštite i svojih i srbskih interesa kojima je pretilo da budu pregaženi od strane Centralnih sila, nepripremljena ušla u Prvi svetski rat. U njemu je, potom, Rusija pretpela ogromne ljudske gubitke i propast svog carstva. U međuratnom periodu, kraljevina Jugoslavija je, upravo iz solidarnih razloga, bila najsrdačnije utočište bele emigracije iz Sovjetskog Saveza i, istovremeno, najtvrđi pobornik antiboljševičke politike među državama istočnog dela Evrope. Ova tvrdokorna politika je, međutim, delom unazadila međusobne odnose srbskog naroda i Rusije pod boljševicima; takva spoljna politika je pokušala da, sa srpske strane prekasno, obnovi odnose sa Rusijom i nadomesti propušteno tek uoči Drugog svetskog rata i napada naci-fašista na kraljevinu Jugoslaviju. Ipak, upravo napad na Jugoslaviju pomerio je Hitlerov plan početka operacije Barbarosa za šest nedelja. Ovo „dobijanje vremena“ se, nešto kasnije, tokom trajanja bitke za Moskvu, pokazalo veoma značajnim za preokret u ratu na Istočnom frontu.

Konačni ishod rata doveo je do pobede prosovjetskih partizanskih gerilaca. Oni su preuzeli vlast nad Jugoslavijom kombinući angloameričku i sovjetsku pomoć (koja je, u zadnjim fazama rata, u vidu divizija Crvene Armije protutnjala kroz Srbiju) i tako ubrzali trijumf komunističke opcije na štetu njenih alternativa. No, idila „ideološke i slovenske“ sabraće bila je kratka i završila se već 1948. godine direktnim sukobom na relaciji Beograd-Moskva. Nakon toga je druga, „Titova Jugoslavija“ kao nominalno nesvrstana socijalistička država, počela da uživa ne samo simpatije već i indirektnu tajnu i javnu podršku Zapada. To  je podrazumevalo i da ona igra kompeksnu „dvostruku igru“ na klackalici hladnoratovska međunarodne politike koja je daleko više išla u prilog protivnicima SSSR-a nego njoj.

Potonji slom komunizma i raspad obe multinacionalne države, i Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, postavio je i Srbe i Ruse u sličnu situaciju preispitivanja sopstvenih pozicija u međunarodnom životu, ali i svojih međusobnih odnosa. U oba slučaja, raspad federalnih država ostavio je značajan procenat oba njihova naroda van teritorija matične republike, gde su, potom, eskalirali međuetnički sukobi. Međutim, dok je Rusija - što zbog veličine, što zbog ogromnih resursa i nasleđenih mehanizama iz prethodne epohe - delom uspela da primiri centrifugalne sile i postepeno ponovo počne da jača svoj uticaj na prostoru nekadašnje federalne države, Srbi su, sa daleko manjim kapacitetima, prošli mnogo gore: u ratovima za „jugoslovensko nasleđe“ proglašeni su za „parije“ međunarodne zajednice. Srbi su, kombinacijom političkih i vojnih sredstava, ne samo sabijeni ili proterani sa svojih vekovnih staništva, već su i, lukavom zamenom teza, oglašeni za krivce za raspad zemlje koju su želeli očuvati, kao i sve sukobe koji potom usledili. Nalazeći se u nezavidnoj situaciji, Miloševićev režim je pokušavao da pošto-poto pribavi sebi rusku spoljnopolitičku podršku ne mareći za ondašnju slabost ruske države i njeno izbegavanje konfrontacije sa zapadnim silama. Napad NATO alijanse na SRJ u proleće 1999. godine, i pored svega, imao je izrazito jaku i otrežnjujuću ulogu na rusko javno mnjenje i spoljnopolitičko poimanje prilika na Balkanu. Zato je usledilo duboko preispitivanje vođenja ruske politike na Balkanu koja je do tada, svojim sporadičnim angažmanima, uglavnom težila da se kako-tako reafirmiše kao bitan činilac međunarodne zajednice, mada to suštinski još uvek nije bila.

Postupna obnova ruske moći činilo se da je prošla gotovo neopaženo sa petooktobarskim promenama i smenom Miloševićevog režima. No, nije bilo tako: uz rusko posredovanje izvršen je ne samo miran transfer vlasti u Beogradu, već su Srbiji oprošteni ekonomski dugovi iz prethodnih perioda. Takođe, Srbiji je data, skoro pa „na reč“, dovoljna količina energenata da se pregura kritični prvi period tranzicije. Dalje jačanje Rusije na međunarodnoj pozornici očitovalo se sa intenziviranjem međunarodne pravno-političke krize oko statusa Kosova i Metohije. Tada je Ruska Federacija u okviru sistema UN odigrala ulogu ključnog saveznika Srbije u sprečavanju međunarodne legalizacije „otmice“ južne srpske pokrajine suprotno odredbama međunarodnog prava. Uprkos intezivnim naporima atlanskih mentora u korist priznavanja separatističke samoproklamovane nezavisnosti tkz. Kosova - Rusija se pokazala kao dosledni i nepokolebljivi saveznik srpske spoljnopolitičke pozicije po ovom pitanju, sve do današnjih dana.

Aktuelne veze i sudbinska povezanost Srbije i Rusije

Kulturna i politička bliskost srbskog i ruskog naroda te njihovih država samo je jedan od stubova, onaj sa temeljem u opisanoj istorijskoj saradnji, na kojima počiva aktuelna saradnja dve slovenske i pravoslavne države. Druga dva stuba saradnje nisu ništa manje bitna. To su, kao prvo, na identičnim, preklapajućim interesima izrasli stavovi po pitanju odnosa u savremenoj međunarodnoj zajednici. Oni se, pre svega, tiču poštovanja međunarodno-pravnih regulativa, načela suverenosti i nepovredivosti teritorijalnog integriteta država. U konkretnoj vrednosnoj i interesnoj perspektivi, identičnost spoljnopolitičkih stavova ogleda se u podršci Ruske Federacije Republici Srbiji u sistemu UN (pre svega, u Savetu Bezbednosti) po pitanju statusa srpske južne pokrajine, Kosova i Metohije. Ona se, takođe, vidi i u srbskoj uzdržanosti naspram stavova unutar OEBS-a po pitanju Južne Osetije, ali i u blagonaklonosti srbskog stava prema  ruskoj inicijativi o „Novom ugovoru o bezbednosti u Evropi“. Drugim rečima, srbska i ruska strana na gotovo istovetan način posmatraju poželjne puteve daljeg razvoja međunarodnih odnosa unutar međunarodnog sistema koji se razvija u pravcu multipolarnosti. Kao drugo, u pitanju je i strateška saradnja dve zemlje o izgradnji energetskih koridora između Ruske Federacije i najrazvijenijih zemalja članica EU, odnosno - veliki značaj izgradnje gasovoda „Južni tok“ ispod Crnog mora i Balkana koji bi - upravo preko Srbije - trebalo da dosegne EU. Pored toga, trgovinske veze i povlašćenost Srbije na osnovu bilateralnog sporazuma koji je oslobađaju plaćanja carina prilikom uvoza čitavog niza roba na tržišta u Rusiji, predstavljaju dodatno pogodno tle za dalje poboljšavanje postojećih veza i produbljavanje saradnje. Sve ovo su dobro poznate stvari ne samo Srbiji i Rusiji, već i svim trećim stranama, uključujući i one koje bez dobronamernosti gledaju na ove veze i uočavaju i njihove potencijale, ali i ograničenja i nedostatke.[7]

Međutim, veza Srbije i Rusije nije samo kulturno-istorijska i krvno-jezička, već mnogo dublja i višedimenzionalnija od one koja se da uočiti unutar opisanih i nekadašnjih, i sadašnjih odnosa. Ona nije samo zasnovana na verskoj i etničkoj bliskosti, nije tek interesna u realpolitičkim dimenzijama (sa idejnom spoljnopolitičkom nadgradnjom), niti samo potencijalno plodonosna u strateško-ekonomskom pogledu. Ona je duhovna, sudbinski povezana.

Postoji čitav niz najdubljih istorijskih sličnosti, uporednih, analognih procesa i veza koje se odvijaju u srbskoj i ruskoj istoriji, odnosno  istorijskom razvoju njihovih društava zbog kojih mnogi, a pre svega zapadni „atlantisti“, pravoslavne Srbe identifikuju i smatraju „malim Rusima na Balkanu“. Ove sličnosti ne proizlaze tek iz postojećih izraženih, ranije opisanih kulturno-istorijskih veza i oblika saradnje, mada ih dubinski pospešuju. Krenimo redom. Oba naroda i obe zemlje su izrazito kontinentalnog tipa, geografski izmeštene od neposrednog dodira sa toplim morima ka kojima su konstantno bile usmerene njihove razvojne težnje. Dok Rusija zauzima centralno, dominantno mesto u srcu („Hartlend“) evroazijske kontinetalne mase, sa zapada dosežući evropski, potkontinentalni rimokatoličko-protestanstski svet a na jugu i jugoistoku orijentalni svet srednjeazijskog islama te dalekoističnih civilizacija i njihovih tradicija, Srbija, smeštena  u centralnom jezgru Balkanskog poluostrva („Srbija kao balkanski Hartlend“)[8] što povezuje Srednju Evropu i evroazijske stepe sa Sredozemljem i Bliskim istokom - u istom odnosu, ali umanjenom razmeru, stoji prema svetu Zapada (u svojoj srednjoevropskoj varijanti) i svetu islama na svom donjem boku. Smešteni u veoma sličan odnos prema kulturno-civilizacijski istim akterima, oba naroda i države baštine tradiciju telurokratskog tipa centralizovane države i vlasti od svoje civilizacijske „roditeljke“ – Istočnog Rimskog Carstva, Vizantije, kao i istu duhovnu orijentaciju o kojoj se staraju sestrinske, pomesne pravoslavne Crkve.

Čitav niz sličnosti između geopolitičkog i civilizacijskog položaja, zajedničkog etno-lingvističkog porekla i iste duhovnog opredeljenja - dovodio je do fascinatnih analogija, gotovo do podudarnosti u društvenim procesima, u unutrašnjim podelama i sabiranjima, u istorijskim usponima i padovima koji su se odvijali u obe zemlje. Zato su, prema osnovnoj, gruboj ali tačnoj podeli, državne tvorevine oba naroda imale šest istorijski veoma sličnih faza sopstvenog istorijskog razvitka.

Kijevski period bio je prvi period ruske države kada je ona nastala iz svojih ranosrednjovekovnih, rodovsko-plemenskih državolikih tvorevina i učvrstila se u pravoslavlju kao osnovi sopstvenog duhovnog identiteta. Usledio je period opadanja koje se pretvorilo u period „tatarskog ropstva“. Treći period, onaj koji se tiče oslobađanja od zavojevačkog jarma i početka sabiranja ruskih zemalja, naziva se „moskovskim periodom“ kada je centar države pomeren na sever. Naredni period, razdoblje „Petrovske Rusije“ predstavao je epohu jačanja carstva, sa pokušajima pariranja i dosezanja snage imperijalnih sila Zapada, ali i prevazilaženja sopstvenih, nasleđenih strukturalnih nedostataka. Peti je bio „sovjetski period“ (Sovjetska Rusija), započet, nakon revolucionarnog prevrata, na socijalističkim ideološkim osnovama. Nakon urušavanja  ove ideologije i raspada savezne države, usledio je šesti, aktuelni period „postovjetske Rusije“.

Prvi period srpske istorije je doba „nemanjićke Srbije“. U njemu se na temelju  prethodnih, ranosrednjovekovnih država identitetski (istočno pravoslavlje) i politički ujedinila većina srbskih zemalja na Balkanu. Nakon dvovekovnog uzleta, sa feudalnom dezintegracijom i kosovskom pogibijom, počinje drugi „postkosovski period“, koji postupno prelazi u razdoblje „turskog ropstva“. „Karađorđevićevsko-petrovićki i obrenovićevski period“ predstavlja četvrto razdoblje srpske istorije. U modernoj epohi, Srbi, oslobađajući se vekovnog osmanlijskog jarma, premeštaju sedište svoje države na sever. Oni teže da stvore društvo evropskog tipa te prevaziđu nasleđenu zaostalost i instutucionalnu razorenost kao posledicu turske vlasti na Balkanu. Ovaj period se završava sa „imperijalnom“ Jugoslavijom, koja, nakon revolucije (koja se nije, kao u ruskom slučaju. odigrala tokom Prvog, već tokom Drugog svetskog rata), postaje socijalistička zemlja. Šesti, aktuelni period predstavlja epohu nakon propasti Jugoslavije kao savezne države i socijalističke ideologije („postjugolslovenska“, „postsocijalistička“ Srbija).

I savremene sličnosti između Srbije i Rusije, i u pojedinim dešavanjima i širim procesima, u saveznicima, takmacima i neprijateljima - su facinantne. Ne liči li Crna Gora, na čijem prostoru je nastala prva srbska srednjovekovna država, sa svojim unutrašnjim podelama stanovništva na deklarisane Srbe, „srpske Crnogorce“, „Crnogorce koji govore srbskim jezikom a vernici su SPC“,  „nesrpske“ Crnogorce u nekoliko podvarijanti (od verski i kulturno neopredeljenih, do onih koji teže Zapadu ili uniji sa rimokatolicima), ali i svojim položajem na jugu i naslonjenošću na toplo more, na Ukrajinu i „malorusko“ identitetsko pitanje? Ne izgleda li „najzapadnija srbska zemlja“ – Repubika Srbska koja u okviru Bosne i Hercegovine „odoleva“  klještima sa severa, zapada i juga, i pri tome u mnogim segmentima očuvanosti društva i povratka tradiciji neretko prednjači u odnosu na matičnu državu, na Belorusiju? Na kraju, ne podsećaju li Kosovo i Metohija na jugu, sa svojom ugroženošću brđanskim (kvazi)islamskim narko-kartelima što žele da uz pomoć stranih uticaja stvore „atlantističku“ NATO državu, na situaciju na Kavkazu i pokušaj stvaranja islamističke „Ičkerije“?

Budući da se istorijski razvijaju iz iste duhovno-kulturne matrice, a pod uglavnom sličnim spoljnim uplivima - stanje stvari i savremeni procesi koji teku i u „postovjetskoj Rusiji“ i „postjugoslovenskoj Srbiji“ imaju velike sličnosti. Njihova srž danas leži upravo u postocijalističkom identitetskom traganju te pokušaju društvene obnove koje luta između zapadnih uticaja i preuzimanja njegovih recepata uređenja i društvenog razvoja sa jedne strane, i pokušaju povratka sopstvenim verodostojnim tredicijama sa druge strane, kao i težnji kao ostvarenju bazičnih nacionalnih interesa u njihovom preseku. Različiti ishodi, različite orijentacije i njihovo smenjivanje, zavise pre svega od stepena trenutnog većinskog opredeljenja, ali i od sopstvenih potencijala i rezervi (tu leži i osnovna razlika između dve zemlje i naroda). Iz tih razloga se neke pojave i procesi (i pozitivni i negativni) pre dešavaju u jednoj nego u drugoj državi.

Svetska kriza i srbsko-ruska saradnja

Aktuelna svetska kriza (2008-) nije samo finasijsko-ekonomska kriza sa globalnim dometima: nije u pitanju tek kriza ekonomskog liberizma koja na velika vrata vodi povratku državnog, intervencionističkog kapitalizma. U pitanju je sveobuhvatna kriza koja označava definitivni završetak epohe modernosti. Kriza je, dakle, istovremeno i privredna, i kulturna, i socio-politička i, vrednosna, odnosno, u pozadini, u svom temelju – duhovna kriza.[9] Pet vekova svetske premoći civilizacije Zapada se završava. Njeni modeli funkcionisanja, na svim nivoima, pokazuju svoje negativno naličje. U njima se ogleda nesposobnost da iznađu kvalitativne odgovore i transformišu se u suprotnom, stabilišućem, antikriznom smeru. Nisu samo sve institucije, svi oblici ogranizovanja i funkcionisanja modernog sveta u dobokoj krizi i opadanju. To su i načini mišljenja i življenja u kojima je obitavao moderni čovek što se pouzdavao u izvesnost potpunog i istinitog saznanja „ovostranog sveta“ i sopstvene kreativne, imanentne ljudske moći koja se otrgla od veza sa tradicijom i preko nje, onostranošću, sa svetom duhovnosti.

Krizno širenje sa epicentrom na Zapadu, u srcu kapitalističkog sistema, na svom  međunarodnom polju ambivalentno se odnosi prema nezaustavljivim procesima prerastanja unipolarnog sveta u multipolarni –  sveta sa više ravnopravnih regionalnih centara sveukupne moći  između kojih tek treba izgraditi sistem ravnoteže snaga. Sa jedne strane - radikalizacija kriznih dešavanja kroz realno opadanje moći Zapada ubrzava ove procese; sa druge -  ona direktno ugrožava multipolarnost u nastajanju. Postojeći globalni centri moći, svesni da je njihov uticaj u relacijama sa nastajućim novim polovima svetskog sistema u sve izraženijem slabljenju i opadanju, teže da svoje dosadašnje, stečene pozicije nadmoći „ušanče“ kroz radikalni „krizni menadžment“, odnosno kroz preusmeravanje, prelivanje i upravljanje kriznim uplivima na prostorima gde se uobličavaju nova, regionalna jezgra moći koja postupno jačaju. Savremena dramatična regionalna dešavanja - serije ratova, državnih prevrata, monetarnih i ekonomskih udara i socijalnih previranja, od kojih su „arapsko proleće“ i „kriza evrozone“ tek naveći i najuočljiviji procesi, govore upravo o širenju krize i pokušaju njenog preusmeravanja uz pomoć radikalnog kriznog menadžmenta.

Širenje krize na institucionalno nestabilna, društveno i privredno neoporavljena postsocijalistička društva, te krizni udari koji se iz centra kapitalističkog sistema šire prema poluperiferijama, već su same po sebi opasnost za ova društva i njihove međusobne veze. Tim više su to i pokušaji „kriznog menadžmenta“, tj. preusmeravanje i uticanje na krizna prelivanja na ove prostore, pogotovo na prostor Rusije koja, kroz postepeni oporavak stiče sve uslove da preraste u centalnog balansera novonastajućeg sveta multipolarnosti - u realnu osovinu nastanaka moguće šire evroazijske integracije između njenih regiona. Samim tim, Rusija predstavlja i potencijalno najveću opasnost za opadajuće centre globalne moći, tj. prostor na koga bi oni najradije preusmerili krizne impulse i izlive... Srbija, pak, kao kulturno-civilizacijski „jednorodna“ Rusiji a smeštena tik uz Zapad, prema srednjoevropskom Podunavlju, uhvaćena je u kovitlac dvostruke, unutrašnje (autogenerisane) i spoljne svetske krize. Ona predstavlja pogodni poligon preko koga se može odigrati antikrizno povezivanje i „antikrizna saradnja“ Rusije sa dominantnim državama na evropskom potkontinentu, odnosno članicama EU.

Situacija sa svetskom krizom kao završnom krizom modernosti utoliko je složenija time što su, tokom najvećeg dela moderne epohe u proteklih nekoliko vekova, i Srbija i Rusija težili da stvore, odnosno preurede svoje države po uzoru na Zapad. Gledajući zapadnjačke institucionalne i organizacione izraze tokom perioda nadmoći ovih država za vreme trajanja moderne epohe, u prethodnih pet vekova - zemlje slovenskog pravoslavlja su preuzimale i oponašale zapadne društvene obrazce pri modelovanju sopstvenog društva. Kako su ovi modeli bili oponašani i „kalemljeni“, a ne plod unutrašnjeg društvenog razvoja, oni su, pored trenutnog organizacionog jačanja, imali i svoje izrazito negativne posledice, svojevrsno tamno društveno naličje. „Pozapadnjačenje“ je dovodilo do najširih društvenih raskola, do otuđenja velikih delova društvenih elita koje su uz uvezene vrednosti i načine života preuzimale i tuđu interesnu perspektivu. Sve to je dovodilo do porasta društvene nepravde i dubokog sukoba sa najširim slojevima sopstvenog naroda. Podela na“zapadnjake“ i „slovenofile“ iz ruske moderne istorije, u srbskom slučaju sigurno nije imala tako duboke razmere - ali je u kulturno-političkom smislu takođe prisutna, uz svoje specifičnosti, i kod Srba.

Dubina društvenog raskola uzorkovanog nasilnom, neprilagođenom modernizacijom po zapadnom modelu - u ruskom slučaju dovela je do revolucionarnog prevrata. Tako  je na osnovu sa zapada asimilovane alternativne ideološke koncepcije – komunističke ideologije, pokušano stvaranje nekapitalističkog sistema koji će prevazići sve narasle protivurečnosti modernosti. Ista stvar se, nešto kasnije, odigrala i u Srbiji.

Okretanje socijalističkom ideološkom eksperimentu radi ubrzanog društvenog razvoja koji bi izbegao posledice zapadne modernosti ležalo je u tome što je ova ideologija, sa svojim proklamovanim ciljevima, na prvi pogled izgledala pogodnom - što je odgovarala osnovnim težnjama i idealima slovensko-pravoslavnog sveta. Bile su to težnje za ovaploćenjem jevanđeoskih ideala i vrlina u socijalnoj sferi što bi doprinele da društvene veze i celokupno društveno uređenje postane pogodno za dostizanje društvene pravde i solidarnosti poimane u najširem smislu. Ove vrednosti i težnje ka društvenoj „sabornosti“ bile su vekovima podloga svih arhaičnih oblika društvenog organizovanja istočnopravoslavnih Slovena – od opštinskih veća, seoskih zadruga i familija, do zborova i sabora koje su bile duboko ugrožene „uvezenim“ oblicima zapadnjačke modernizacije. Stoga, ne treba da čudi psihološki duboka odbojnost naroda na istoku Evrope prema izveštačenim formama i procedurama te na njima ustanovljenim krutim hijerarhijama koje otuđuju i postupno ukidaju suštinsku vezu između naroda i vlasti čije „supstancijalno“ zajedništvo, po njihovom najdubljem osećanju, treba da bude utemeljeno u vrlinskoj onostranosti (Sveta Rusija“, „Nebeska Srbija“). Negativno naličje ovog otpora kao reakcije na uticaje zapadne modernosti ogledalo se u svojevrsnom „nemodernom nihilizmu“ koji je prigrabio moderne ideološke argumente kako bi se kroz stihiju suprotstavio otuđenju i društvenoj nepravdi što je umesto u obećani razvoj i boljitak, samo produbljivala siromaštvo i društveno propadanje. No, „zamka“ komunističke alternativne modernosti ležala je što je i ona, i to nasilnim merama, htela da prevaziđe moderan kapitalistički Zapad uništavajući predmoderne tradicije, njihov moral i religioznost. Kada Špengler, posmatrajući rusku revolucionarnu stihijnost (u kojoj vidi uslove za razvitak drugog kulturno-istorijskog tipa) u njoj uočava „apokaliptičnu pobunu protiv antike“[10], misleći pod „antikom“ na idealnu ali praznu formu, on je, zapravo, pogodio u srž duhovnog problema istočno-pravoslavnih Slovena sa „uvezenim“ zapadnim formama koje ne odgovaraju njihovim duševnim i duhovnim stremljenjima. U tom pogledu, ni vek kasnije ništa se nije promenilo.

Iskustvo istorije prethodnog, dvadesetog veka, dakle, ukazuje ne samo na pogubnost utopijskih ideoloških stremljenja (kao modernih, sekularizovanih zamena za predmodernu duhovnost), već i na ono što su ove ideologije sa dobrim ciljem ali na pogrešne načine htele da spreče i odstrane – opasnost pozapadnjačenja i stvaranja „raskolničkih“ formi koje postepeno „ubijaju“ nezapadne narode, dovode ih u potčinjeni, kolonijalni položaj nabeđene kulturne inferiornosti, sa poharanim resursima, razorenom privredama i međuljudskim vezama kao ostacima društvenog tkiva.

Osnovni problem sa kojim se, tokom epohalne, razorne krize kraja modernosti suočavaju srbsko i rusko društvo te njihove postojeće veze leži u tome što su oba društva, izlazeći iz jednog neuspelog ideološkog eksperimenta, krenuli nazad, u „reprizu“ oponašanja onih kulturno-civilizacijskih modela i njihovih odnosa čije su pogubne posledice i dovele do reakcije što ih je usmerila u pravcu radikalnog socijalnog eksperimenta. Tragedija je tim veća što je, nakon urušavanja socijalizma, otpočeta tranzicija koja u ovim društvima ubrzano vraća upravo one odnose koji su u današnje dane doveli do epohalne svetske krize sveobuhvatnih razmera, u odnose u kojima se postupno ali neminovno urušava dosadašnja nadmoć Zapada.

Sa težnjom očuvanja države i konituiteta vlasti, uz uvođenje formi predstavničke demokratije višepartijskog tipa i slobodnotržišnog modela, istočno-evropske postsocijalističžke države pokušavaju da „ponove“ ideološku modernizaciju u periodu kraja moderne i razvoja na njenim osnovama. Percepcija sopstvenih nacionalnih interesa uz puko oponašanje uvezenih zapadnih organizacionih političkih i privrednih modela, i to uz preuzimanja perspektive nacionalne države 19. veka (nazivali mi ovo „suverenom demokratijom“ ili drugačije) - nije pogodna niti naspram aktuelne situacije, niti odavno započetih globalnih procesa. Tako shvaćena država i njeni interesi samo tek delimično usporavaju novo „krivo srastanje“ u vidu ponovljanja društvenog raskola i otuđenja elita te  sistemskog društvenog urušavanja.

Budući brojčano i resursno manja a geopolitički i kulturno isturena, Srbija je često ranije i tragičnije bila izložena procesima koji su posledice aktuelnih duhovno-istorijskih gibanja, naročito onih koji stižu sa Zapada. Uprkos decenijskoj neravnopravnoj borbi za očuvanje vitalnih nacionalnih interesa u uslovima raspada savezne države, međuetničkog rata i međunarodne intervencije (što je, bez obzira na sve to,  bila pomešana sa nadama da se preuzmu  tkz. „uzorni“ modeli zapadnog društvenog uređenja), Srbija se u prvoj deceniji novog milenijuma našla u nezavidnoj situaciji. To je razvejalo ubeđenja u zapadnu dobrnonamernost i mogućnost bilo kakvog stvarnog, a ne samo verbalnog partnerstva, kao i uglavnom iluzorne nade o mogućnosti sopstvenog društvenog boljitka na ovim osnovama. U Srbiji se, ne zaboravimo to, nakon izvršene vojne agresije odigrala prva „obojena revolucija“ koja će postati tipski model za njene kopije na postovjetskom prostoru. U Srbiji je, takođe, izvršena prototipska neuspešna reforma koja se svela na pljačkašku privatizaciju i pretvaranje jedne srednje razvijene države u puki deindustrijalizovani prostor za plasiranja uvezene robe  i izvoz jeftinih sirovina.  Tako je Srbija pretvorena u vazalnu državu sa kompradorskom elitom, interesno i kulturološki „pozapadnjačenom“, koja funcioniše kao deo struktura neokolonijane uprave nad sopstvenim stanovništvo, nad narodom od koga je potpuno otuđena.

Ma koliko tragična, srbska savremena iskustva mogu drugima biti dragocena. Ona daju očit primer svima koji žele da izvuku pouku kako ne treba činiti; ona pruža prizore koji razvejavaju iluzorna predubeđenja ne samo o dobronamernosti najmoćnijih sila Zapada, već i o mogućnosti iole dugoročnijeg partnerskog koegzistiranja sa zapadnim globalnim centrima moći i njihove spremnosti da na drugoj strani tolerišu postojanje iole ozbiljnije države i privrede. „Srbski slučaj“, i naročito sadašnje stanje stvari u njoj, posebno mogu poslužiti kao značajan primer Rusiji - jer i u njoj teku isti procesi, pod istim kulurnim, političkim i duhovno-istorijskim uticajem.

I pored svih istorijskih nasleđa, sudbinske povezanosti i brojnih komparativnih prednosti u vezama i saradnji Srbije i Rusije, sadašnji trenutak  je osenčen je jednim tragičnom raskorakom. Srbija, ili barem onaj njen bolji deo što je preostao, na osnovu svog iskustva i vidi i bolje zna - ali nema ni dovoljno snage, ni dovoljno resursa da to znanje pretvori u uspešno delovanje što može dovesti do suštinskog preokreta, a nasuprot sili koja ju je pritisla i okružila. Rusija, još uvek u nedostatku takvog, punog proživljenog iskustva, iako joj raste snaga (a u resursnim potencijalima nikada nije ni oskudevala) - ne zna dovoljno i u potpunosti ne razume. Ona, na žalost, stvari uglavnom posmatra kratkoročno, interesno i pri tome nedovoljno produbljeno, necelovitio, sve sa pragmatičnim ciljem dobijanja vremena za svoj puni oporavak i željeni razvoj, makar i sa neiskrenim partnerima i makar na nezadovoljavajućim, usvojenim osnovama. No, taj, toliko željeni istorijski predah - ubeđeni smo - neće dobiti.

Onaj deo stanovništva Srbije koje gaji nadu u pomoć „istorodne Rusije“ te biva razočaran njegovim suštinskim izostankom u odnosu na alarmantno stanje u kome se srbsko društvo i država nalaze, ne shvataju da Rusiji takođe treba pomoći da vidi i shvati kuda vode procesi koji su u Srbiji isprednjačili, kako bi se prenula i preorijentisala u vremenu u kome  izostajanje prave inicijative i dubinske, epohalne transformacije znači ne samo stajanje u mestu, već – poniranje, propadanje.

Zar spoznaja ovoga iskustva mora svaki put da se preskupo plati? Da li do ključnog preokreta mora uvek da dođe tek u odsutni, krajnje dramatični čas, kao u „smutnim vremenima“ ili 1812. godine - kada nastupe kobne posledice ranijeg samozavaravanja, odugovlačenja i neadekvatnog reagovanja? Pred odgovorima na ova ključna pitanja stoje, uprkos svemu nepokolebani - odnosi Srbije i Rusije, dok se svetska kriza širi i ne nazire joj se kraj...

“Nacionalni interes“ 2/2012

LITERATURA:

- Berđajev Nikolaj, Ruska ideja, Prosveta, Beograd, 1987

- Gajić Aleksandar, Duhovne osnove svetske krize, Konras, Beograd, 2011

- Ljušić Radoš, Vožd Karađorđe-druga knjiga, NIP „Vojska“ i NIP „Dečije Novine“, Beograd i Gornji Milanovac, 1995

- Petrović Žarko, Rusko-srbsko strateško partnerstvo: sadržina i domašaj,  https://www.isac-fund.org/download/Zarko_Petrovic-Rusko-srpsko_stratesko_partnerstvo-sadrzina_i_domasaj.pdf

- Popović Vasilij, Istočno pitanje: Istorijski pregled borbe oko opstanka Osmanlijske carevina u Levantu i na Balkanu, Beograd, Geca Kon, 1928

- Potemkin V., Istorija diplomatije, Sveska druga, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1949

-  Stepić Milomir, U vrtlogu balkanizacije, Službeni list SRJ, Beograd, 2001

- Špengler Osvald, Propast zapada, knjiga 2, Kristali, Beograd, 1990

- Ulam Adam, „Nationalism, Panslavism, Communism”, Russsian Foreign Policy (ed. Ivo Lederer), Yale University Press, Yale, 1964

Napomene:

[1] Vasilij Popović, Istočno pitanje: Istorijski pregled borbe oko opstanka Osmanlijske carevina u Levantu i na Balkanu, Beograd, Geca Kon, 1928.

[2] Videti Ulam Adam, „Nationalism, Panslavism, Communism”, Russsian Foreign Policy (ed. Ivo Lederer), Yale University Press, Yale, 1964, str. 39-69

[3] Dovoljno je npr. samo pogledati stavove bugarskih političara i istoriografa i tamo zateći gotovo jednoglasne jadikovke o tome kako su, uprkos njihovom „većem geopolitičkom značaju“; „braća Rusi“ gotovo uvek favorizovali Srbe u odnosu na Bugare, a (po njima) često i na sopstvenu štetu. Takvi stavovi su puni preterivanja usled egzaltacije nacionalnog sentimenta, ali su svakako korisni da se sučele sa stavovima srpske političke elite koja istrajno (a neoprevdano) optužuje rusku balkansku politiku za bugarofiliju. Čini nam se da su ovi stavovi o „srbofiliji“ u najvećoj meri osnovani samo kada se tiču ruskog uticaja na crkveno-školska pitanja krajem 19.veka, kao što je, recimo, bilo davanje sultanovog berata skopskoj eparhiji i potonji izbor prosrbski orijentisanog mitropolitia Firmilijana, čime je Rusija nedvosmisleno pospešila jačanje srbskog uticaja na prostoru Makedonije.

[4] Više kod Ljušić Radoš, Vožd Karađorđe-druga knjiga, NIP „Vojska“ i NIP „Dečije Novine“, Beograd i Gornji Milanovac, 1995, str. 10-16

[6] Potemkin V., Istorija diplomatije, Sveska druga, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1949, str. 34-36 i 49-52.

[7] Petrović Žarko, Rusko-srbsko strateško partnerstvo: sadržina i domašaj,  https://www.isac-fund.org/download/Zarko_Petrovic-Rusko-srpsko_stratesko_partnerstvo-sadrzina_i_domasaj.pdf, skinuto 02.04.2012-

[8] Videti Stepić Milomir, U vrtlogu balkanizacije, Službeni list SRJ, Beograd, 2001, str. 102-108.

[9] detaljnije kod: Gajić Aleksandar, Duhovne osno