O etničkom identitetu „srbskohrvatskog“ jezika

Ove izuzetno značajne demografske promene u Jugoistočnoj Evropi su ostale zabeležene i na onovremenim geografskim kartama. Tako na primer, na tzv. Lazarevoj karti (koja predstavlja najstariju sačuvanu geografsku mapu Ugarske) teritorija Istočne Slavonije je nazvana Raška (stari naziv za srpsku srednjovekovnu državu) jer su je naselili Rašani ili Raci (kako su Srbe iz Srbije nazivali Mađari) u toku ovih seoba. Središnji krajevi stare srednjovekovne hrvatske države (Severna Dalmacija, Zapadna Bosna, tj. Bosanska Krajina, Lika) su sada naseljeni novim stanovništvom dok se staro stanovništvo ovih oblasti raselilo. Novodošli stanovnici su doneli i svoj govor koji se razlikovao od govora starosedelaca. Isti je slučaj bio i sa Slavonijom koju su Osmanlije osvojile 1537. g.
Turska invazija Balkana je dovela do geografskog pomeranja hrvatskog političkog, kulturnog i etničkog centra ka severozapadu u oblasti Posavine i Podravine, tj. od čakavskih ka kajkavskim teritorijama.[4] Od vremena Osmanlija, a naročito od Krbavske bitke 1493. g., i samo ime Hrvatska se pomera ka kajkavskom severozapadu napuštajući stare oblasti poznate i kao Primorska Hrvatska. Dok na jednoj strani jadranski gradovi pod upravom Republike Sv. Marka usled priliva hrvatskog stanovništva dobijaju sve više slovenski a gube romanski karakter, na drugoj strani Bosanska Krajina, Lika, Banija, Kordun, Slavonija i veliki deo Centralne i Severne Dalmacije su naseljene štokavskim pravoslavcima (većinom ijekavaca a manjinom ekavaca).

Širenje, odnosno uzmicanje, pojedinih južnoslovenskih govora je neizbežno pratilo ove seobe. Jugoslovenska filologija je na osnovu srednjovekovnih istorijskih izvora rekonstruisala (uglavnom pouzdano) raspored tih govora (tj. dijalekata ili jezika) do vremena turske uprave južnoslovenskim zemljama. Tako je čakavština bila prisutna na istarskom poluostrvu i u zemljama stare ili povjesne Hrvatske (od Istre do Save, Une u Bosni i Cetine u Srednjoj Dalmaciji uključujući istočne obale Jadranskog Mora od Rijeke do Cetine sa ostrvima). Severno od reke Save do reke Drave (Slavonija) su živeli kajkavci, a istočno od čakavštine i kajkavštine su živeli govornici štokavskog jezika koji su se delili na osnovu narečja na ikavce (do reke Drine), ijekavce (u Zeti, tj. današnjoj Crnoj Gori, i Humu, tj. današnjoj Hercegovini) i ekavce (istočno od Drine na prostoru između geografske Makedonije, Bugarske i Save i Dunava). Međutim, ovi govori su se u centralnim oblastima Balkana izmešali u periodu od XV. do XVIII. stoleća tako da se govorni prostor čakavštine suzio na uzani pojas primorskih gradova i obližnjih ostrva dok su kajkavci uglavnom napustili Slavoniju i povukli se ka današnjem njihovom jezgru – Hrvatskom Zagorju. Sve ostale zemlje od Drave do Jadrana se naseljavaju štokavcima koji su u ogromnoj većini bili pravoslavne veroispovesti. Ovi štokavci su uglavnom dolazili iz ijekavskih oblasti Hercegovine i Crne Gore pa se ijekavština raširila od Zapadne Morave u Srbiji do Kupe u Hrvatskoj potiskujući kajkavce, čakavce, ekavce i ikavce. Ova činjenica će iz praktično-političkih razloga kasnije u doba ideologije jugoslovenskog unitarizma postati glavni razlog za standardizaciju “zajedničkog” jezika Srba i Hrvata uglavnom pod imenom srbskohrvatski odnosno hrvatskosrbski jer se propagiralo da su ovim novoštokavskim jezikom (štokavskom ijekavicom) govorili i Srbi i Hrvati. U lingvo-geopolitičkom smislu, zemlja naseljena govornicima štokavske ijekavice je predstavljala jednu zaokruženu kompaktnu teritoriju u Centralnom i Zapadnom Balkanu pa je iz tog razloga kasnije i postala kičma jugoslovenske države. Međutim, isto tako, ovaj lingvo-geografski prostor je iskusio i najveće ratne strahote kada je ta država rasturana 1991. g.–1995. g. jer su joj šavovi upravo i pucali duž “ijekavske kičme”.

Nakon ovih velikih migracija pravoslavnog štokavskog življa Balkana (etničkih Srba i posrbljenih Vlaha) sa jugoistoka poluostrva na njegov severozapad došlo je do stvaranja, antropološki posmatrano, dosta ujednačenog tipa homo dinaricusa kao i do kulturne nivelacije na tom prostoru. Takođe, došlo se do praktičnogovorne situacije da su mnoge teritorije na kojima se do tada govorilo isključivo kajkavskim i čakavskim dobile i štokavsko govorno obeležje: tako je Zagreb postao kajkavsko-ekavski, Split ikavsko-čakavsko-ijekavski, Rijeka čakavsko-ekavska, Osijek ekavsko-ijekavski, itd.

Dok je nesporno u savremenoj srbskoj i hrvatskoj istoriografiji i filologiji da su do ovih štokavskih seoba govornici čakavskog narečja (po Vuku St. Karadžiću - jezika) živeli na severu sve do Save, na zapadu do Istre, na istoku do reke Cetine i na jugu do obala Jadranskog mora u Dalmaciji, da se kajkavsko narečje prostiralo severno od čakavštine dok se štokavština rasprostirala istočno od čakavskog i kajkavskog dijalekta (po Vuku jezika), kao i to da su se pred i za vreme osmanlijske najezde čakavci povukli na jadranska ostrva i u uzan priobalni pojas severno od Splita a kajkavci napustili Slavoniju pa su tako bivše čakavske i kajkavske teritorije sada naselili štokavci, sporno je ipak to što hrvatska strana insistira na tome da je među ovim migrantima štokavcima bio i veliki broj etničkih Hrvata dok taj stav srbska strana u poslednjih četvrt veka sve više i više osporava tvrdeći da se tu uglavnom radilo o etničkim Srbima ili o Srbima i posrbljenim Vlasima ali da je u svakom slučaju udeo etničkih Hrvata u štokavskoijekavskim migracijama bio neznatan. Nesporno je da su se granice ova tri govora poremetile u odnosu na njihovo stanje iz srednjeg veka, kao i to da se ovim seobama i etnička granica Hrvata i Srba pomerila dalje na zapad (bez obzira da li su svi štokavci u to vreme bili Srbi ili ne). 

Dobar primer dijalekatske (u Vukovom smislu jezičke) interferencije je slučaj današnjih govora Srba sa prostora Centralne Bosne, tj. konkretno iz oblasti Zenice i Kaknja. Naime, na ovom delu Centralne Bosne jezik Srba (istočnohercegovačkog ili hercegovačko-krajiškog dijalekta) se unekoliko izmenio pod uticajem susednih (muslimansko-katoličkih) govora ijekavsko-šćakavskog i mlađeg ikavskog dijalekta, tj. šćakavskog (ovo je odličan primer mešanja čakavskog i štokavskog dijalekta, tj. jezika po Vuku, u novošćakavski supstrat).

Na osnovu lingvističko-komunikacijskog kriterijuma se može govoriti o faktičkom postojanju srbskohrvatskog (hrvatskosrbskog) jezika kao o jednom standardnom jeziku obzirom da su varijantne razlike u okviru ovog jezika male i one ne utiču bitno na opštenje između govornika ovog jezika bez obzira kako se oni osećali u nacionalnom smislu (Srbi, Hrvati, Bošnjaci, Crnogorci[5]). Ipak, prema političko-simboličkom kriterijumu, ovaj jezik zvanično više ne postoji jer nije zakonski ozvaničen kao takav u državama naslednicama bivše SFR Jugoslavije u čijim se zakonodavnim aktima javlja isključivo jednočlani (etnonacionalni ili etnoteritorijalni) naziv jezika koji je u zvaničnoj upotrebi (srbski, hrvatski, bosanski). Naime, dok su prva dva termina (srbski i hrvatski) etnonacionalnog karaktera, treći termin (bosanski) je etnoteritorijalna odrednica pod kojom se podrazumeva da bi tim jezikom trebalo da govore svi stanovnici bosanskohercegovačke države (ostaje ipak nerazjašnjen problem zašto se ovaj jezik ne zove bosanskohercegovački već samo bosanski). Smatram da se u ovom konkretnom slučaju radi o političkoj implikaciji naziva jezika jer se jezik Muslimana/Bošnjaka u etničkom smislu može nazivati samo kao bošnjački jezik ali nikako kao bosanski (tj. prva varijanta naziva jezika nosi etničku dok druga varijanta ima teritorijalnu etiketu).[6]

Naziv ili nazivi zvaničnog ili predominantnog jezika u obe bivše Jugoslavije je imao jako ukorenjenu političko-ideološku pozadinu, tj. ovaj problem je više rešavan u okvirima sociolingvistike nego čiste lingvistike. Tako npr., etnolingvističko ujedinjenje Srba i Hrvata u prve dve Jugoslavije je ideološki i naučno oblikovano kao osnovna forma postojanja zajedničke južnoslovenske države (ali faktički bez Bugara) čiju su “kičmu” predstavljali upravo Srbi i Hrvati kao dva najbrojnija naroda u toj državi koji su geografski pokrivali njene centralne oblasti. Tako se više iz praktično-političkih i ideoloških razloga, a ne strogo naučnih, u periodu od 1918. g. do 1941. g. i od 1945. g. do 1991. g. potenciralo na jezičkom ujedinjenju ova dva naroda kao preduslovu za njihovo narodnosno ujedinjenje. Samo pet godina nakon proglašenja zajedničke srbsko-hrvatsko-slovenačke države (23. novembra u Zagrebu i 1. decembra 1918. g. U Beogradu) vodeći srbski lingvista, Aleksandar Belić, je objavio u Beogradu (1923. g.) Pravopis srbskohrvatskog književnog jezika (preštampan 1924. g., 1930. g., 1934. g. i 1950. g. U ovom poslednjem izdanju je ijekavica izjednačena sa ekavicom). Ovaj Pravopis se primenjivao i van teritorije Srbije, a nakon preimenovanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevinu Jugoslaviju 1929. g. došlo je do nešto izmenjenog izdanja Pravopisa (1930. g.) sa određenim odstupanjima od Vukovog pravopisa, koji je bio zajednički i Srbima i Hrvatima. Ovaj izmenjen Belićev pravopisni priručnik se primenjivao u šest jugoslovenskih banovina u kojima se smatralo da su Srbi većina, dok se u Dravskoj, Primorskoj i Savskoj banovini nije primenjivao. Dakle, i Srbi i Hrvati su od tada bili po pitanju pravopisa razjedinjeni u okviru iste države. U isto to vreme je i hrvatska filologija počela da objavljuje zajednički ortografski priručnik za Hrvate i Srbe. To je učinjeno 1921. g. kada je u Zagrebu štampan Pravopis hrvatskoga ili srbskoga jezika (1921. g.) autora Dragutina Boranića. Ova dva pravopisa su postala oficijelni ortografski priručnici zajedničkog srbskohrvatskog jezika u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevini Jugoslaviji. Oba su preštampana i u prvim godinama nove (socijalističke) Jugoslavije (Belićev 1950. g. a Boranićev 1951. g.) sa namerom da služe kao zvanične pravopisne knjige do novog “sporazuma” srpske i hrvatske filologije o zajedničkom književnom srbskohrvatskom (hrvatskosrbskom) jeziku, a koji je postignut 1954. g. potpisivanjem Zaključaka novosadskog dogovora.

Nakon donošenja ovih zaključaka došlo je ubrzo i u Hrvatskoj i u Srbiji do štampanja novih pravopisa ovog (dogovorenog) zajedničkog književnog jezika (npr. zajednički pravopis Matice hrvatske i Matice srpske iz 1960. g. čiji su glavni autori bili Mihailo Stevanović, sa srpske strane, i Ljudevit Jonke, sa hrvatske). U svim ovim slučajevima se drastično odstupilo od vukovske paradigme prema kojoj bi se i Belićev i Boranićev pravopis, a i pravopisi srbskohrvatskog jezika napisani i štampani nakon 1954. g., mogli nazvati samo kao Pravopisi srbskoga jezika kojima bi se služili u etničkom smislu i Srbi i Hrvati (u “prvoj” i “drugoj” Jugoslaviji), kao i Muslimani i Crnogorci u nacionalnom smislu (u okvirima “druge” Jugoslavije). To stoga što su svi ovi pravopisi počivali na vukovskom srbskom književnom jeziku. Neosporno je da su sve ove (današnje) četiri nacije od sredine predprošlog stoleća dobile jedinstveni književni jezik, ali je taj jezik neopravdano nazivan dvočlanim etničkim imenom (srbskohrvatski, hrvatski ili srbski, itd.) do raspada SFR Jugoslavije da bi nakon toga dobio svoje zvanično odelite nacionalne nazive (srbski, bosanski, hrvatski pa čak neformalno i crnogorski).

Jedinstveni srbskohrvatski književni jezik su i od strane Hrvata i od strane Srba u XIX. i XX. veku prihvatali oni intelektualci i političari koji su smatrali da je to jedini put etničkog okupljanja svih Hrvata, odnosno Srba, u okvirima jedne nacionalne države. Alternativna varijanta postojanja odelitog srbskog i hrvatskog jezika je sugerisala i striktno teritorijalno razgraničenje federalne jedinice Srpske i federalne jedinice Hrvatske što je praktično značilo podelu Bosne i Hercegovine i spor oko Krajine, Dubrovnika, Slavonije, Srema i Bačke. U Bosni i Hercegovini se ideja zajedničkog književnog srbskohrvatskog jezika branila iz praktičnog razloga jer je takva opcija bila jedini garant za teritorijalni integritet ove republike i istorijske oblasti.
Na ovo se nadovezuje i jedno od najznačajnijih pitanja srbsko-hrvatskih odnosa u XIX. veku kao i problema etnolingvističkog približavanja ova dva naroda u poslednja dva stoleća – a to je pitanje razloga za odluku hrvatskog Sabora od 5. januara 1867. g. da proglasi hrvatski ili srbski jezik kao zvaničan na prostoru Hrvatske i Slavonije. Ovom odlukom je preimenovana ranija odluka istog Sabora iz 1861. g.[7] prema kojoj se taj jezik nazivao jugoslavenski, ali isto tako i saborska odluka iz 1847. g. prema kojoj se u Hrvatskoj i Slavoniji proglašava hrvatski jezik za službeni jezik nacije, tj. “hrvatskog političkog naroda”, umesto do tada važećeg latinskog.[8] Pavle Ivić je u saborskoj odluci iz 1867. g. video “korektan odnos” Hrvata prema hrvatsko-slavonskim Srbima u političkom i sociolingvističkom smislu.[9] Ovaj termin za jezik je od strane Hrvata zagovaran od povjesničara Franje Račkog još od 1861. g. Ova saborska odluka je uzimana u kontekstu politike jugoslovenskog unitarizma i bratstva i jedinstva kao politički i filološki najispravnija pa je stoga u obe prve dve Jugoslavije jezik Srba i Hrvata na čitavom jugoslovenskom prostoru i nazivan srbskohrvatski odnosno hrvatskosrbski. 
Ostaje činjenica da je Sabor u Zagrebu u januaru 1867. g. izglasao pravni akt kojim se administrativni jezik u javnoj upotrebi u Hrvatskoj i Slavoniji imenuje kao hrvatski ili srbski, tj. akt kojim se ukida dotadašnji jugoslavenski jezik. Ipak, do ovakvog preimenovanja naziva jezika je došlo u veoma specifičnom istorijskom momentu za prostor Centralne i Jugoistočne Evrope – trenutku kada je Habzburška Monarhija bila vojno poražena od Kraljevina Pruske i Italije 1866. g. i kada je definitivno postavljeno pitanje korenite reforme njene unutrašnje teritorijalne i administrativne organizacije. U takvim okolnostima je hrvatskoj Narodnoj stranci apsolutno postalo jasno da je dotadšnja politika J. J. Štrosmajera o federalnom preuređenju Monarhije u kome bi postojala ujedinjena hrvatska (tj. južnoslovenska) federalna jedinica propala i da samo politički savez Hrvata sa Srbima u Trojednici i sa Kneževinom Srbijom van Trojednice može eventualno spasiti teritorijalni integritet hrvatskih zemalja kako one ne bi bile podeljene između federalne Austrije i federalne Ugarske (kao što se to na kraju ipak desilo iste te 1867. g.). Iz tog krajnje praktičnog razloga je hrvatska Narodna stranka u drugoj polovini 1866. g. i početkom 1867. g. privremeno odustala od principa hrvatskog istorijskog prava i samim tim od ideje hrvatskog političkog naroda. Kao posledica ovakvog ideološkog preokreta došlo je i do stvaranja političkih (odnosno sociolingvističkih) uslova da se pored hrvatskog i srbsko etničko ime nađe u zvaničnom nazivu jezika u Hrvatskoj i Slavoniji.

Uočljive su istorijske paralele između rešavanja sociolingvističkog problema naziva službenog jezika u Hrvatskoj u javnoj upotrebi pred kojim su se našli zastupnici hrvatskog Sabora (Sabora Republike Hrvatske) pred izglasavanje novog Ustava Republike Hrvatske. Taj Ustav je u Saboru Republike Hrvatske svečano proglašen 22. decembra (prosinca) 1990. g. i popularno je nazvan “Božićnim Ustavom”. Tadašnji predsednik Republike Hrvatske, Dr. Franjo Tuđman, je nazvao ovaj Ustav “sažetkom sveukupne hrvatske povijesti” kao i izrazom nacionalnog (hrvatskog) identiteta. Međutim, zvanični naziv jezika koji je ovom prilikom usvojen (hrvatski jezik) je izazvao opravdano nezadovoljstvo među Srbima u Hrvatskoj slično situaciji nakon izglasavanja jugoslavenskog jezika u Saboru u Zagrebu 1861. g.



Sa sociolingvističke tačke gledišta, saborski zastupnici su 1990. g., kada su raspravljali o službenom nazivu jezika u Republici Hrvatskoj, pred sobom imali dve opcije za usvajanje: hrvatsko-srbski jezik (ili hrvatskosrbski) ili hrvatski jezik.[10]
Prva mogućnost (hrvatsko-srbski jezik) je bila do tada važeća u praksi po kojoj se narodni jezik (ali ne i standardni jezik koji se zvao hrvatski književni jezik) Hrvata i Srba u SR Hrvatskoj nazivao. Takođe, ovim terminom (hrvatsko-srbski/srbsko-hrvatski) se standardni jezik u SR Bosni i Hercegovini nazivao u čitavom periodu SFR Jugoslavije. Usvajanjem ove varijante bi se dotadašnji naziv narodnog jezika Hrvata i Srba u SR Hrvatskoj proglasio za službeni jezik istih. Ovakvo rešenje bi sigurno smanjilo nezadovoljstvo Srba jer bi se dotadašnji hrvatski književni jezik preimenovao u hrvatsko-srbski što je bar za Srbe bilo znatno povoljnije sociolingvističko rešenje jer bi se tako srbsko etničko ime našlo u zvaničnom nazivu službenog jezika u Hrvatskoj. Isto tako, ovakvim (sociolingvističkim) rešenjem za naziv jezika bi se automatski rešio i politički problem pravnog statusa Srba u Hrvatskoj jer bi se Srbi pored Hrvata proglasili za (ravnopravni) deo “političkog naroda” u ovoj republici, tj. Srbima bi bio priznat konstitutivni status u okviru Republike Hrvatske što bi imalo za posledicu proglašenje ove republike za zajedničku državu Hrvata i Srba[11] (ukoliko već Republika Hrvatska 1990. g. nije proglašena za (građansku) državu svih njenih građana kao što je to bio slučaj sa “Miloševićevom” Srbijom).

Druga opcija službenog naziva jezika u Republici Hrvatskoj (hrvatski jezik) koja je bila pred sabornicima 1990. g. je izražavala feudalno-stalešku ideologiju hrvatske aristokratije i inteligencije još od kraja XVIII. veka a prema kojoj na teritoriji Hrvatske (tj. Trojednice) živi samo “hrvatski politički narod” i koji shodno tome treba da koristi “hrvatski jezik” u javnoj upotrebi. Pošto je Sabor konačno prihvatio upravo ovakvu sociolingvističku opciju (koja je nakon toga uveliko bila osporavana sa filološko-lingvističke tačke gledišta) Srbi su isključeni kao poseban konstitutivni entitet iz Ustava Republike Hrvatske od 22. decembra (prosinca) 1990. g. jer je Hrvatska primarno proglašena državom Hrvata, suprotno od situacije nakon 1945. g. kada je NR/SR Hrvatska bila zvanično država Hrvata i Srba. Članom 12.-im ovog Ustava se reguliše upotreba hrvatskog jezika kao zvaničnog u javnim poslovima i latinice kao zvaničnog pisma. Tako su Srbi nakon 1990. g. ustavno postali jedna od nacionalnih manjina u Hrvatskoj, a njihov nacionalni jezik smatran kao “manjinski” jezik – dogodilo se upravo ono protiv čega su se Srbi u Trojednici čitava dva veka uporno borili. Njihova reakcija (na osnovu prava naroda na samoopredeljenje) na “Božićni ustav” je bila “razdruživanje” Srpske Autonomne Oblasti Krajine (proglašene 21. decembra 1990. g. u Kninu) od Republike Hrvatske – odluka koju je donelo Srbsko nacionalno vijeće u Kninu 1. marta 1991. g.

Na kraju, mora se sa žalošću konstatovati, da su hrvatski jezikoslovci i političari, kao i današnji njihovi bošnjački i crnogorski sledbenici, uspeli da od vremena Ljudevita Gaja i tzv. „hrvatskog nacionalnog preporoda“ u prvoj polovini XIX. stoleća preko politikantske demagogije „jugoslovenskog unitarizma“ i „bratstva i jedinstva“ u narednom veku pa do početka XXI. stoleća promene etnički identitet štokavskog, tj. srbskog, jezika naravno na štetu srbskog naroda i njegovih etno-povesnih zemalja. Ovo rasrbljavanje štokavskog jezika je teklo u nekoliko faza: nametanjem sintagme „srbskohrvatski“, pa zatim  „jugoslovenski“ i „hrvatski književni jezik“ i konačno samo „hrvatski“. Na prostoru hrvatsko-muslimanske Federacije u Bosni i Hercegovini štokavski srbski jezik se naziva „hrvatskim“ i „bosanskim“ a trenutno smo u fazi da se i u Crnoj Gori konstitutivno inauguriše „crnogorski“ jezik. U svakom slučaju, fenomen etničkog identiteta bivšeg „srbskohrvatskog“ jezika je jedinstven u Evropi: četiri nacije koriste isti (eminentno srbski) maternji jezik ali ga imenuju po svojim etnonimima.  
 
docent dr. Vladislav B. Sotirović
Univerzitet Mikolasa Romerisa
Fakultet politike i upravljanja
Katedra za studije političkih nauka
Viljnus, Republika Litvanija
https://vsotirovic.home.mruni.eu
vsotirovic@mruni.eu  


Napomene:
 
[1] Ova Budmanijeva gramatika je rađena na osnovu Daničićeve Male srpske gramatike u kojoj se po prvi put javlja sintagma srbsko-hrvatski jezik. Međutim, mora se napomenuti da je Daničić upotrebio sintagmu srbsko-hrvatski tek po dolasku u Zagreb postavši ravnatelj Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti, tj. pod uticajem svojih hrvatskih jezikoslovnih kolega.

[2] U slučaju termina ilirski, Ljudevit Gaj je 1846. g. tvrdio da se do njegovog vremena taj naziv odnosio na Srbe, srbski jezik i srpske narodne pesme: “…u koga se je sačuvao čisti jezik ilirski, u koga običaji, tko li nam je ponajviše gojio od kolena do kolena narodne pĕsme ilirske? U svakom odgovoru naći ćete Sèrblje i Sèrbstvo.” Međutim, kasnije su hrvatski jezikoslovci tvrdili da se istorijski posmatrano jezik ilirski odnosi na govorni i književni jezik Hrvata (tj. štokavskih rimokatoličkih Južnih Slovena) uglavnom se pozivajući na delo Institutionum linguae illiricae libri duo (“Pravila/gramatika ilirskog jezika u dve knjige”) iz 1604. g. (Rim) gramatičara Bartola Kašića iz Paga. Tako su se Dalmacija, Bosna, Slavonija i Hrvatska našle u ekskluzivnom korpusu hrvatskih etnopovijesnih zemalja naseljene samo Hrvatima kojima je taj ilirski jezik navodno i bio namenjen.
Da je taj ilirski jezik iz Kašićeve gramatike ipak bio narodni srbski govor neosporno ukazuje i jedan od najvećih hrvatskih filologa svih vremena – Vatroslav Jagić: “To je gramatika narodnog srbskog jezika (...) Već 1636. godine u Zagrebu prihvataju taj jezik, koji su nazvali najprije ilirski, a zatim i hrvatski. Ali u suštini to nije ništa drugo nego srbski narodni jezik”.  
Termin ilirski se počeo vezivati i za teritorije naseljene Hrvatima i Slovencima i počeo se poistovećivati i sa hrvatskim i slovenačkim imenom pored srbskog tek od osnivanja Napoleonovih Ilirskih provincija koje su kao administrativna celina trajale od 1809. g. do 1814. g. a obuhvatale su: Kotorski zaliv sa Budvom, teritoriju bivše Dubrovačke Republike, čitavu Dalmaciju, teritoriju današnje Hrvatske i Slovenije od mora do reke Save, jedan mali deo Slovenije severno od Save, deo današnje italijanske provincije Venecija-Đulija od reke Soče do granice sa Slovenijom, zapadni deo današnje austrijske provincije Koruške i sva ostrva u Jadranskom Moru.
Pre ovog doba su austrijske vlasti naziv ilirski vezivale za Srbe koji su živeli u okvirima Habzburške Monarhije pa je tako carica Marija Terezija osnovala 1745. g. u Beču “Ilirsku dvorsku komisiju” koja je 1747. g. preimenovana u “Ilirsku dvorsku deputaciju” (ukinuta 1777. g.). Takođe je postojala kratko i “Ilirska dvorska kancelarija” (1791. g.–1792. g.). Sve ove ilirske ustanove pri carskom dvoru u Beču su imale zadatak da vode sve srpske poslove u okviru Monarhije a naročito da se organizuje stalan birokratski sistem na osnovu koga bi se što efikasnije upravljalo crkvenim i narodnim životom austrijskih Srba. Bez obzira na gore navedene istorijske činjenice, Gaj i njegovi sledbenici su dosledno primenjivali ilirsko ime kao opšte za sve Južne Slovene mada formalno poštujući činjeničko stanje svesti o odelitim narodima/nacijama u okviru južnoslovenskog etnografskog stabla: “Sérb neće nikad biti Horvat ili Kranjac, a ova dvojica, kad nisu, nemogu nipošto biti Sérbiji. A na što inat, kad smo ipak jedno nesamo po kérvi i jeziku u obće, ...veće jedno baš upravo u najužjem smislu po narěčju, po pěsmah, po običajih, po domaćih uspomenah, jednom rěčju: po više hiljadogodišnjoj posebnoj narodnosti ilirskoj, i po naravskom zvanju na jedan obćeniti cilj”.

[3] Fridrih Kraus (Friedrich Krauss), koji je sakupljao južnoslovenske narodne usmene umotvorine krajem XIX. veka, napominje da je bilo mnogo slučajeva da su stanovnici Bosne i Hercegovine jezik kojim su govorili nazivali naš ili bosanski. Tim jezikom, i to pisanim ćiriličnim alfabetom, su se turski sultani i pokrajinski veziri (paše) dopisivali u diplomatskim poslovima u XV. i XVI. veku sa vladarima i aristokratijom Kraljevine Mađarske i Kneževine Vlaške. Ideolozi bosanskog jezika i bošnjačke nacije uzimaju ovaj fakat kao glavni dokaz o postojanju odelitog bosanskog jezika još od srednjeg veka koji se ipak može nazvati samo srbskim jezikom. Takođe se može naći u dubrovačkom arhivu dosta sultanovih pisama dubrovačkoj vladi pisanih ćirilicom na tom našem jeziku (i to na ekavskom izgovoru) koji Pavle Ivić imenuje kao srbskohrvatski. Isti autor potvrđuje činjenicu da rimokatolički govornici srbskohrvatskog jezika nisu imali jedno jedinstveno narodno ime. Uglavnom su koristili opšte nazive kao slovinski ili ilirski. Ipak, ti termini su se odnosili ne samo na današnje Hrvate već i na druge govornike srbskohrvatskog jezika, a pre svega na Srbe koji su se vremenom pohrvatili. Josip Ham na istom mestu zaključuje da su u etničkom smislu Hrvati bili samo čakavci dok su kajkavci iz Severozapadne Hrvatske činili prelaz prema susednim Slovencima. Kasnije su hrvatskim narodnosnim imenom pokriveni i rimokatolički štokavci u Slavoniji, Bosni, Hercegovini, Južnoj Dalmaciji, sve do Dubrovnika, Kotora i Bara.
Pavle Ivić je relativno precizan po pitanju hronologije pohrvaćivanja rimokatolika srbskohrvatskog jezika: 1) od ranog srednjeg veka Hrvatima su se izjašnjavali čakavci i veliki deo ikavskih štokavaca, naročito onih koji su živeli bliže jadranskoj obali; 2) u drugoj polovini XVII. veka se pohrvatila kajkavska Severna Hrvatska; 3) od sredine XIX. stoleća se pohrvaćuju Slavonija i delovi Dalmacije; 4) Bosna, Hercegovina, Dubrovnik i Boka Kotorska između 1878. g. i 1914. g., tj. za vreme austrougarske vladavine ovim krajevima; i 5) u XX. veku, i to naročito nakon Prvog svetskog rata, se pohrvaćuju rimokatolici srbskohrvatskog jezika u Bačkoj, Janjevu i Krašovaniju. U ovom dugom procesu kroatizacije rimokatoličkih vernika srbskohrvatskog jezika je rimokatolička crkva odigrala presudnu ulogu. To se pre svega odnosi na Dubrovnik gde je od pete decenije XIX. stoleća pa sve do treće decenije narednog veka postojala jaka intelektualna srbska struja koja je propagirala pan-srbsko ujedinjenje.  
Poznato je da se često ime države proteže i na njene stanovnike čime se uveliko objašnjava i proces kroatizacije mnogih govornika srbskohrvatskog jezika  (ukoliko se radi o jednom jeziku) koji su se jednom našli u njenim okvirima a do tada nisu imali jasno nacionalno opredeljenje niti narodnosni naziv. Napomenuo bih da je još 1670. g. kajkavac Juraj Habdelić u svom Rečniku kajkavskog/slovenačkog govora smatrao da pravi Horvati žive južno od reke Kupe, tj. da su čakavci, a da su kajkavci – Slovenci. Ipak, početkom XIX. veka etnonim Hrvat se uveliko ukorenio među kajkavcima Severozapadne Hrvatske što potvrđuje npr. i poema Horvat Horvatu horvatski govori Juraja Maljevca iz 1801. g. napisana na kajkavici. Međutim, šlavonski jezik (štokavski iz Slavonije) se tada nije smatrao hrvatskim pa je tako Krizmanić “iz šlavonskoga na horvatski jezik” preveo Kanižlićevu Svetu Rožaliju. To ujedno dokazuje da zagrebački i okolni kajkavci nisu razumevali slavonsku štokavštinu pa im je trebao prevod, ali isto tako dokazuje i ispravnost Vukove teorije da su kajkavski i čakavski odeliti jezici od štokavskog. I Ivan Kukuljević Sakcinski je u svom političkom govoru od 2. maja 1843. g. u hrvatskom Saboru razlikovao Hrvate koji žive u Hrvatskoj (gde se govori kajkavskim) i Slavonce koji žive u Slavoniji (gde se govori štokavskim).

[4] Dubrovački prof. slovenske filologije, Milan Rešetar (1860. g.–1942. g.), je 1891. g. istakao da se u njegovo doba na dalmatinskim ostrvima ka jugu sve do Lastova i u primorskim naseljima severno od reke Cetine govorilo čakavskim dok se u ostatku Dalmacije govorilo štokavski. On je tačno primetio da je čakavština skoro u potpunosti nestala u kontinentalnom delu Dalmacije dok se u čistom izgovornom obliku još uvek zadržala samo na dalmatinskim ostrvima. Čak i u onim kontinentalnim naseljima gde se čakavština još uvek održala u iskvarenom obliku je ovaj dijalekt potpuno prožet sa štokavštinom da se može konstatovati da je ovde u pitanju govor samo sa nekim čakavskim elementima koji su preživeli štokavsku poplavu. U svakom slučaju, po njemu čakavski govori nikada nisu govoreni u Dubrovniku gde se oduvek govorilo samo štokavskim.  

[5] Među “Crnogorcima” (tj. “Titogorcima”) je srbsko nacionalno osećanje znatno oslabljeno nakon 1945. g. pod uticajem nacionalne politike Komunističke partije Jugoslavije (Saveza komunista Jugoslavije od IV.-tog kongresa KPJ održanog u Zagrebu od 2. do 7. novembra 1952. g.). U politici i ideologiji KPJ je još od svog osnivanja 1919. g. u Vukovaru centralno mesto zadobila dogmatska propaganda o srbskoj naciji u Jugoslaviji kao eksploatatorskoj, vladajućoj i ugnjetačkoj. Sama Kraljevina Jugoslavija je s tog stanovišta okarakterisana kao “tamnica naroda” u kojoj samo Srbi imaju vlast. Tako se u partijskim dokumentima iz 1937. g. može naći i ovaj stav: “On (srbski narod – primedba V. B. S.) neće pobijediti reakciju i fašizam ako ne bude razbijen velikosrbski šovinizam, ako ne budu iskorijenjeni njegovi ostaci u vlastitim redovima i ako ostane ma i sjenka tutorstva nad Hrvatima i Slovencima. Nijedan narod ne može biti slobodan ako ugnjetava druge narode” ([Arhiv Jugoslavije, fond “Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije”, 1937/1]. Videti takođe i [Arhiv Jugoslavije, fond “Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije”, 1939/5; Izvori za istoriju SKJ, 1980, 36, 204–239]). Kao zaključna teza proistekla iz ovakve dogmatske ideologije je formulisano razbijanje Jugoslavije i uspostavljanje nacionalnih država na njenom tlu (pre svega Hrvatske, Crnogorske i Makedonske).
Ovakva zvanična nacionalna politika KPJ je modifikovana 1935. g. od strane Politbiroa KPJ, a na osnovu direktiva Kominterne (nakon njenog Sedmog kongresa na kome je odlučeno da se ide na stvaranje Narodnog fronta), u tom smislu što se sada zagovaralo formiranje nacionalnih država u okviru federativne socijalističke Jugoslavije. U svakom slučaju, još od samog početka političkog delovanja jugoslovenskih komunista Crnogorci i Makedonci nisu bili sastavni deo etnolingvističkog korpusa Srpstva već su predstavljali odelite nacije koje treba da žive u odelitim federativnim (nacionalnim) jedinicama u posleratnoj Jugoslaviji. 

[6] Ipak, Bosanski jezik i književnost kao poseban edukativni predmet studija se izučava u Srbiji na Filološkom odseku Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Pazaru. Na istom fakultetu se Srbski jezik i književnost studiraju kao odvojena kategorija.

[7] Sednice Sabora iz 1861. g. su trajale od 15. aprila do 11. decembra a bilo ih je ukupno 102. Sabor je sazvan nakon propasti apsolutizma u Habzburškoj Monarhiji i političkog sloma kancelara Aleksandra Baha. Osnovni zadatak saborskih zastupnika je bio da se izjasne o državnopravnom odnosu hrvatskih zemalja prema Austriji i Ugarskoj.

[8] Odluka iz 1847. g. hrvatsko-slavonskog Sabora o hrvatskom kao zvaničnom jeziku u Hrvatskoj i Slavoniji je bila izraz shvatanja da je jezik glavni nacionalni identifikator i da na prostoru nad kojim je Sabor imao jurisdikciju postoji samo jedan (hrvatski) “politički narod” pa je shodno tome samo njegov nacionalni jezik mogao postati i zvaničan. Ova saborska odluka se može smatrati i kao reakcija na odluku mađarske Diete iz iste te 1847. g. kojom je latinski proglašen za zvanični jezik na čitavom prostoru “zemalja krune sv. Ištvana” uključujući i autonomnu Hrvatsku i Slavoniju.
Ideologija o tzv “istorijskom (povijesnom) pravu” je izgrađena na osnovama državnog i istorijskog prava koju su hrvatski ideolozi XIX. veka preuzeli od svojih mađarskih kolega. Naime, po primeru staleške ideologije mađarske aristokratije s kraja XVIII. veka da na teritoriji Kraljevine Mađarske u političkom smislu živi samo jedan – mađarski – narod, hrvatski ideolozi i političari u narednom stoleću su zagovarali ideju da na teritoriji hrvatskih zemalja, tj. Trojedne Kraljevine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, postoji samo jedan diplomatički odnosno politički narod a to je hrvatski narod. Hrvatski političari nikada nisu ozvaničili Srbe iz Trojednice kao diplomatički narod, tj. nikada nisu bili spremni da prihvate formulu o hrvatsko-srbskom političkom narodu u Trojednici. Dok su Srbi u građanskom smislu imali ravnopravan status sa ostalim žiteljima Trojednice, oni su ipak u političkom smislu smatrani od strane hrvatskih ideologa, javnih radnika i političara kao deo hrvatskog političkog naroda koji bi trebalo da ima i jedan jedinstven administrativni jezik u javnoj upotrebi u nazivu sa atributom hrvatski. Smatram da je dobar primer ovakve ideologije o hrvatskom političkom narodu i naziv standardnog jezika u SR Hrvatskoj od 1972. g. do 1990. g. – hrvatski književni jezik. U slučaju Hrvata i Slovenaca, ovu ideju o “političkoj naciji” su uglavnom zagovarali krugovi liberalne buržoazije i svetovne aristokratije, dok u crkvenim krugovima ova ideja nije imala širu podršku.          

[9] Ipak je, međutim, u tekst hrvatsko-ugarske Nagodbe, kojom je regulisan državno-pravni položaj Hrvatske-Slavonije u ukviru Kraljevine Ugarske, spomenut samo hrvatski jezik kao administrativno-državni jezik u Hrvatskoj i Slavoniji što je predstavljalo grubo odstupanje od saborskih odluka o jeziku iz 1861. g. i 1867. g. To samo potvrđuje da su hrvatske vlasti nerado priznavale srpski jezik na prostoru Trojednice i zvanično ga uvrštavale (veoma retko) u zvaničan naziv administrativnog jezika u Trojednici samu u slučaju preke političke potrebe.

[10] Donošenje novog (“Božićnog”) Ustava Republike Hrvatske 1990. g. je usledilo nakon izborne pobede Tuđmanove Hrvatske demokratske zajednice iste te godine za Sabor u kome se našlo (na osnovu izbornog zakona za Sabor) dve trećine hadezeovskih zastupnika iako je ova partija dobila samo 40% glasova na samim izborima. Do promene ustavne regulative o nazivu jezika u javnoj upotrebi u Hrvatskoj je došlo kao posledica partijskog programa i propagande u predizbornoj kampanji da će se zauzeti čvrst stav prema nacionalnim manjinama koje će doći u diskriminisan položaj u odnosu na većinu. Prema svedočenju Dejvida Fišera, direktora Instituta za proučavanje spoljne politike World Affairs (San Francisko), a koje je izrekao na promociji autobiografije poslednjeg američkog ambasadora u bivšoj Jugoslaviji, Vorena Cimermana, na konferenciji diplomata u SR Nemačkoj 1989. g. dr. Franjo Tuđman je javno izjavio da će Krajina biti crvena od (srpske – primedba V. B. S.) krvi kada on postane Predsednik Hrvatske.

[11] Mnogi srbski intelektualci i javni radnici navode slučaj brisanja Srbskog kulturnog društva “Prosvjeta” iz registra udruženja građana u SR Hrvatskoj 23. maja 1980. g. kao pokazatelj faktičkog gubitka statusa Srba kao konstitutivnog naroda u SR Hrvatskoj. Ovo društvo, koje je postojalo od 8. jula 1947. g., je ukinuto rešenjem Republičkog sekretarijata za unutrašnje poslove SR Hrvatske zbog toga što je prema pravnom rešenju još od 1972. g. ovo društvo prestalo sa radom (samo od sebe!) i samim tim nije ostvarivalo ciljeve zbog kojih je i osnovano.