Piraterijom do lakog keša

I pored međunarodne i unutrašnje pravne zaštite pronalazaka i patenata u procesima proizvodnje i razmene, očigledno često dolazi do neovlašćenog korišćenja, odnosno piraterije patenata i registrovanih pronalazaka, kao i autorskih prava. To se, pre svega, odnosi na države u razvoju, zemlje u tranziciji, pojedine geografske regione, kao što su Azija i Afrika, i države koje su još uvek izvan međunarodnih struktura, pa time i izvan moguće kontrole i discipline.

dr Todor Petković

Zaštita patenata jedan je od osnovnih preduslova sprečavanja krađe. Na međunarodnom planu borba za zaštitu patenata krunisana je još 1883. godine, usvajanjem Pariske konvencije o zaštiti patenata. Na taj način su razvijene industrijske države zaštitile svoja tehnološka otkrića Jedan od prvih propisa koji reguliše pravo na privilegiju korišćenja pronalazaka bio je Mletački dekret iz 1474. godine. U tom dekretu bili su važni elementi kasnijeg modernog patentnog zakonodavstva. Pravi moderni patentni zakon donet je u SAD 1790. godine, a zatim u Francuskoj 1791. godine.

Početkom devedesetih godina između Sjedinjenih Država i Japana besneo je pravi patentni rat. Poznate američke korporacije pokrenule su sudske postupke pred američkim sudovima, protiv takođe poznatih japanskih korporacija, tražeći milionske odštete za neovlašćeno korišćenje svojih patenata.

Zbog toga što 90 odsto patenata dolazi iz razvijenih država, koje ne žele da se odreknu nekih svojih "stečenih" prava, zemlje u razvoju su inicirale međunarodnu konferenciju namenjenu reviziji Pariske konvencije o zaštiti patenata, s osnovnom namerom da strane plaćene licence budu faktor razvoja njihove tehnologije, a ne faktor blokade domaćeg ekonomskog i tehnološkog razvoja. Tako je oktobra 1981. godine u Najrobiju održana međunarodna diplomatska konferencija, namenjena reviziji Pariske konvencije, kako bi se uzeli u obzir i interesi država u razvoju. Učešće su uzele i sve razvijene industrijske države čiji je osnovni cilj bio da spreče neovlašćeno, odnosno neplaćeno, korišćenje njihovih patenata od strane zemalja u razvoju.

Konvencija o izdavanju evropskih patenata usvojena je 1973. godine, a od SR Jugoslavije ratifikovan 1995. godine. Razlog za toliko veliki rok za ratifikovanje evropske Konvencije obrazlagan je potrebom izučavanja mogućih posledica iste na industrijski razvoj države. Tako je SR Jugoslavija tek 1996. pristupila Međunarodnom sporazumu o saradnji u oblasti patenata. Jugoslaviji je, po odredbama tog sporazuma, stavljena na raspolaganje svetska banka podataka o svim tehničkim i naučnim dostignućima u poslednjih trideset godina u svetu. Takođe je naglašeno da će i ubuduće redovno biti informisana o svim pronalascima iz oblasti nauke i tehnike. Istovremeno, Jugoslavija se obavezala da će Svetskoj organizaciji za intelektualne svojine (WIPO), sa sedištem u Ženevi, dostavljati podatke o svim registrovanim pronalascima i patentima na svojoj teritoriji. U Srbiji deluje Republički zavod za intelektualnu svojinu.

Širom sveta danas se nalazi preko četiri miliona patenata. Svake godine se prijavljuje oko 700.000 pronalazaka radi patentiranja, ali se svi ne odobravaju. Evropskom patentnom uredu u Minhenu (EPA) tokom 2001. godine prijavljeno je 150.000 pronalazaka iz celog sveta. Za svaki pronalazak se u proseku traži zaštita u devet država. Za svoja istraživanja patenata ured EPA u Minhenu ima pristup do 42 miliona dokumenata iz preko 70 država.

Evropska unija je pronalazačima i inovativnim preduzećima ponudila zajednički patent, koji prelazeći granice važi u svim državama EU. O tome su se, krajem 2003. usaglasili ministri privrede i pravde. Time je okončana dugogodišnja rasprava oko jezika i sudova za patente. S novim patentom Evropska unija prevazilazi značajan nedostatak u konkurentnosti prema drugim velikim privrednim prostorima, jer su, trenutno, patenti u Evropi u proseku osam puta skuplji nego u Sjedinjenim Državama. S novim patentom EU ovaj nedostatak je odstranjen. Međutim, postoji jedan drugi ne manje važan problem, a to je komplikovan jezički režim. Prema dogovoru, predlog patenta, koji je do sada u proseku bio dugačak tri stranice, mora biti preveden na sve zvanične jezike EU.

Ministarski savet EU dogovorio se i oko toga koji će sud ubuduće biti nadležan za patente u EU. Tako će 2010. godine u tom cilju biti osnovan u Luksemburgu novi patentni sud EU, kao prva instanca. U prelaznom periodu do 2010. godine trebalo bi da nacionalni patentni sudovi prve i druge instance budu nadležni za rasprave o patentima u EU. Dugačak rok je posebno bitan za Nemačku, jer se oko 70 odsto svih evropski rasprava o patentima vodi pred nemačkim sudovima.

Posle dobijanja patenta preduzeću se daje rok od dve godine za prevođenje patentnih zahteva. U tom periodu pronalazači treba da utvrde da li je patent uopšte primenljiv, odnosno ekonomičan. Ako to ne bi bio slučaj, pronalazač bi mogao da odustane od skupog prevođenja na jezike manjeg značaja u EU, čime bi patent posle dve godine otpao. Mnogo obimniji tehnički opis patenta mora biti preveden na tri glavna jezika EU, a to su engleski, francuski i nemački. Zbog prevođenja prosečni troškovi jednog patenta EU iznose između 25.000 i 30.000 evra. To odgovara približno troškovima zajedničkog odobravanja patenata u sedam do osam država. Takvi zajednički patenti se izdaju u Evropskom patentnom uredu u Minhenu. Do 2005. pronalazači su birali između novog patenta EU i starog zajedničkog patenta. No, mnoga preduzeća od 2005. prihvataju novi.

Tehnološki razvoj je direktno vezan za ljudski faktor, jer je on u savremenim uslovima najznačajniji razvoj resursa. Ulaganja u razvoj ljudskih resursa je tendencija globalnih razmera, jer je "civilizacija znanja" podjednako važna za razvijene države i one koje to nastoje da postanu. Naučno-tehnološki razvoj i visoka zaposlenost zahtevaju adekvatan ljudski potencijal, odnosno znanje koje može da ostvari integraciju ekonomskog i društvenog razvoja

Pored međunarodne i unutrašnje pravne zaštite pronalazaka i patenata, u procesima proizvodnje i razmene često dolazi do neovlašćenog korišćenja, odnosno piraterije patenata i registrovanih pronalazaka kao autorskih prava.

Tako je poznata japanska kompanija za proizvodnju fotografskih kamera "Minolta", zbog neovlašćenog korišćenja američkog patenta za tehnologiju autofokusa, odnosno automatskog izoštravanja slike, bila prinuđena da američkoj kompaniji za vojnu elektroniku "Hanivel" plati odštetu od 96 miliona dolara. Danas tu tehnologiju koriste svi svetski proizvođači, ali je "Minolta", kao prvi proizvođač takvih aparata u Japanu, jedina platila odštetu. Kako istu tehnologiju koriste i drugi poznati japanski proizvođači fotoaparata, kao što su "Kenon", "Nikon", Pentaks" i drugi, američka kompanija "Hanivel" je uputila tada predtužbena upozorenja sa zahtevom da se visina odštete utvrdi vansudskim postupkom.

Istovremeno, američka kompanija za vojnu elektroniku "Lorel Ferišild Korporejšen" tužila je 25 japanskih kompanija za proizvodnju elektroaparata za domaćinstvo, među kojima su "Macušita", "Kenon", "Soni", "Tošiba" i druge, zbog neovlašćenog korišćenja CCD tehnologije, to jest "elektronskih očiju" u video kamerama, faks i fotokopir aparatima...

Takođe zbog nedozvoljenog korišćenja jednog patenta iz tehnologije poluprovodnika američka kompanija "Vang Laboratoris" je tužila japanska kompaniju "Hitači". ISto tako američka kompanija za proizvodnju računara "TEksas Instruments" tužila je japansku firmu "Fudžicu" za nelegalno korišćenje patenta za proizvodnju elektronskih kola i slično.

I pored međunarodne i unutrašnje pravne zaštite pronalazaka i patenata u procesima proizvodnje i razmene, očigledno, često dolazi do neovlašćenog korišćenja, odnosno piraterije patenata i registrovanih pronalazaka, kao i autorskih prava. To se, pre svega, odnosi na zemlje u razvoju, države u tranziciji, pojedine geografske regione, kao što su Azija i Afrika, kao i zemlje koje su još uvek izvan međunarodnih struktura, pa time i izvan moguće kontrole i discipline.

Piraterija se najčešće javlja u oblasti proizvodnje softvera, odnosno programa i programskih jezika, filmskoj i video industriji, muzičkoj produkciji tzv. nosača zvuka - CD i kasete, elektronike i proizvodnje video i audio opreme, modnoj i tekstilnoj industriji, posebno "markiranih" proizvoda, proizvodnje obuće i sportske opreme, cigareta... Zbog neovlašćenog korišćenja zaštitnog znaka, patenata, licence i trgovinske tajne Sjedinjene Države gube godišnje više od milijardu dolara. Od 1992. godine SAD prave listu trgovinskih partnera koji se koriste piraterijom. Tada je na spisku bila 31 država, na čelu su bile Indija, Kina i Tajland. Samo u oblasti softvera, zbog piraterije, SAD su izgubile u Italiji 273 miliona, na Tajvanu 290 miliona, u Tajlandu 250 miliona, u Poljskoj 100 miliona i Južnoj Koreji 123 miliona dolara.

Interesantan primer je nelegalna proizvodnja odevnih predmeta poznate robne marke "lakosta" u Srbiji, kao i prodaja falsifikovanih proizvoda te marke koja je proizvedena u Kini, Turskoj i Tajlandu. Ova robna marka spada među 107 najčuvenijih svetskih žigova, a uspela je da dobije i titulu "čuveni žig". Tako je tokom 2003. godine u svetu zaplenjeno i uništeno 1,6 miliona proizvoda sa žigom "lakosta", a najviše košulja, majica, dukseva, razne galanterije, kaiševa. Inače, među našim potrošačima odomaćio se izraz "brend" - na engleskom. "Brand name" je pojam za robnu marku - za poznatu robnu marku, odnosno žig, iako u pravnoj terminologiji taj izraz ne postoji. Postoje robni i uslužni žigovi, zaštitni znakovi i robne marke (u našoj) i nesumnjivo poznati (ili čuveni) robni žigovi (u međunarodnoj terminologiji).

Poznata kompanija za proizvodnju i distribuciju cigareta "Britiš Ameriken Tabako" (BAT) samo u 2003. godini u Kini je uništila 277 fabrika i 50 štamparija, koje su bile uključene u neovlašćenu proizvodnju svetskih marki cigareta, kao, na primer, cigareta "valentine", koje po dizajnu i ambalaži potpuno liči na "danhil". Isti tip cigareta se proizvodio na Kosovu i Metohiji. Sličan slučaj je i sa proizvodnjom cigareta "laki strajk", "kent", "pal mal", "monte karlo"... Takvom proizvodnjom ne samo da se oštećuje integritet robne marke, već se prave cigarete sa 73,5 odsto više katrana i 27,8 odsto više nikotina. Takvih cigareta BAT je 2003. godine u Kini zaplenio 149 miliona, a u Evropi 226 miliona. Međutim, falsifikatori se snalaze tako što su prešli na novu zonu, odnosno u Afriku, gde misle da će jedno vreme moći mirnije da proizvode falsifikate poznatih svetskih marki cigareta.

Piraterija

Početkom devedesetih godina prošlog veka video, audio i kompjuterska piraterija poprimila je ogromne razmere, kako na unutrašnjem tržištu Sjedinjenih Država, tako i na međunarodnom tržištu. Njujorška policija je maja 1991. godine organizovala raciju protiv video pirata u svim njujorškim videotekama. Samo u toku ove akcije zaplenjeno je preko 50.000 piratskih video kaseta, a uhapšeno je i optuženo devet osoba. Tada je dokazano da su u posao divljeg presnimavanja filmova bili uključeni i radnici američke filmske industrije. Američka filmska industrija je u tim godinama zbog ilegalnog presnimavanja filmova godišnje gubila 150 miliona dolara. Svake naredne godine ta suma se drastično povećavala. Kako je Američka filmska industrija jedna od najprofitabilnijih - spada u prvih pet u svetu, u okviru Federalne službe bezbednosti (FBI) formirana je posebna služba za suzbijanje video piraterije. Tako je ova služba u jednoj akciji 1997. godine u Bruklinu zaplenila oko 100.000 ilegalnih kaseta najnovijih holivudskih hitova, više stotina video-rikordera i uhapsila 35 osoba, koje su predate sudu i optužene za organizovani kriminal, što je prva optužba te vrste za video-piratstvo. Inače, te godine je šteta za američku filmsku industriju od ovog nezakonitog posla iznosila 250 miliona dolara, a svetsko video tržište pravilo je iste godine promet od 16 milijardi dolara.

Kad aligator nije krokodil

Rene Lakost bio je jedan od "musketara" s teniskim reketom u ruci. Prvi je Francuz, osvajač američkog Devis kupa 1927. godine, potom pobednik Rolan-Garosa, Vimbldona... "Jeo" je protivnike zbog čega je i dobio nadimak Krokodil - Lakost. Predstavnici robne marke "lakosta" od 2003. do 2007. na području Srbije vodili su 18 sudskih sporova, uglavnom kod Trgovinskog suda u Beogradu. Prvi slučaj privatne radionice otkriven je 1994. godine u Beogradu, a proizvodila je dukseve zajedno sa jednim privatnikom iz Novog Pazara. Takođe, u Beogradu je otvorena samostalna obućarska radnja za proizvodnju modne obuće "aligator" kako se firma i zvala. Obuća proizvedena u ovoj firmi "jasno je asocirala na najpoznatijeg svetskog aligatora, zaštitnog znaka kompanije "Lakost". Međutim, sudija Trgovinskog suda u Beogradu doneo je odluku da "aligator nije krokodil", a tako stoji i u presudi. Zastupnici kompanije "Lakosta" u Srbiji dobili su sve sporove, samo protiv novopazarskog aligatora nisu. I ovoga puta novopazarsko "aždajče" se izmigoljilo.

General-major u penziji dr Todor Petković završio je Vojnu akademiju - smer PVO, Komandno-štabnu akademiju RV i PVO i Školu nacionalne odbrane. Diplomirao je i na Fakultetu za sociologiju, političke nauke i novinarstvo - smer međunarodnih odnosa u Ljubljani, i završio postdiplomske studije na ovom fakultetu. Doktorirao je s tezom Ekonomsko ratovanje i poslovna špijunaža u globalnoj strukturi međunarodnih odnosa. Radni vek završio je u Upravi za bezbednost Vojske Jugoslavije, kao zamenik načelnika generala Ace Tomića. General Petković je autor knjiga "Globalna ekonomija i poslovna diplomatija" i koautor više udžbenika iz oblasti međunarodne ekonomije, kao i mnoštva stručnih tekstova objavljenih u naučnim časopisima.