RT: „Prvi totalni genocid u Drugom svetskom ratu“: Kako je masakr u Gudovcu postao korak u teror

29.04.2022. god.

Takozvana Nezavisna Država Hrvatska bila je stara manje od tri nedelje kada je izvršila prvo masovno pogubljenje Srba, etničke grupe koju su njeni osnivači odredili za progon i istrebljenje mnogo pre nego što je njihov saveznik nacistička Nemačka formalizovala svoje „konačno rešenje“ za evropske Jevreje.

Sela u slavonskoj ravnici uglavnom se protežu uz puteve, kako bi se maksimalno povećala obradiva površina koja ih okružuje. Gudovac je samo jedno takvo selo, na zapadnom prilazu Bjelovaru, 80-ak kilometara od glavnog grada Hrvatske, Zagreba. Na istočnom kraju sela nalazi se vašarište, gde su meštani dovodili stoku i proizvode za trgovinu. U popodnevnim satima 28. aprila 1941. godine postaće mesto pokolja.

Gudovački pokolj skoro 200 Srba, sakupljenih iz 10 obližnjih sela, pokrenuo je kampanju masovnog ubijanja od strane ustaša. Uskoro su sa metaka prešli na brutalnije oruđe: čekiće, sekire, noževe i druga sečiva, klaći svoje žrtve kao stoku. Logori istrebljenja na Jadovnu, Pagu i kasnije u Jasenovcu postaće imena sramote i terora. Klanje će trajati do samog kraja rata, kada će komunističke vlasti sahraniti sećanje na mrtve u ime izgradnje „bratstva i jedinstva“ sa njihovim ubicama.

Ustaško gnezdo

Dana 6. aprila, sile Osovine predvođene nacističkom Nemačkom izvršile su invaziju na tadašnju Kraljevinu Jugoslaviju, čija je slaba vlada regentstva potpisala Trojni pakt sa Berlinom samo nekoliko dana ranije, da bi potom bila svrgnuta državnim udarom. Adolf Hitler je obećao da će „zbrisati Jugoslaviju sa mape”, delom zato što su Srbi koji su činili većinu njenog naroda ponizili Austrougarsku u prethodnom svetskom ratu i doveli do njenog raspada 1918. godine.

Žrtve hrvatskog verskog ludila – ubijeni Srbi. © Gudovac 1941. Put zločina, Nebojša Kuzmanović

Samo četiri dana nakon nemačke invazije, hrvatski ekstremisti poznati kao ustaše („ustanici“) proglasili su Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH). Prvobitno klijenti fašističke Italije, ustaše su bile nacionalistički pokret koji je definisao hrvatski identitet kroz prizmu militantnog rimokatolicizma i mržnje prema pravoslavnim Srbima, koje su nazvali „istočnim šizmaticima“. Ustaški režim će kasnije javno artikulisati svoj cilj za Srbe: trećinu prekrstiti, trećinu proterati, a ostale pobiti.

Naučnik Holokausta Džonatan Stajnberg, pokojni profesor moderne evropske istorije na Univerzitetu u Pensilvaniji, opisao je napade NDH na Srbe kao „Prvi totalni genocid koji je pokušan tokom Drugog svetskog rata“.

Nekoliko dana od uspostavljanja NDH počeli su lokalni pogromi nad Srbima i Jevrejima. Masakr u Gudovcu je ipak bio početak nečeg drugačijeg: organizovane kampanje masovnih hapšenja i pogubljenja.

Čovek iz Zagreba

Neosporna je činjenica da su ustaše na gudovačkom vašaru hapsili i streljali lokalne Srbe. Uloga Eugena “Dido” Kvaternika, visokog ustaškog generala, je stvar nagađanja. Poznato je da je bio u Gudovcu 28. aprila 1941. Njegovo prisustvo govori da je ustaška vlast u Zagrebu bila direktno umešana u događaje tog dana. Dan kasnije, Kvaternik je otišao u obližnje Grubišino Polje, gde je lično nadgledao masovno hapšenje oko 500 Srba, koji su na kraju ubijeni.

Ipak, nema dokumentarnog dokaza da je Kvaternik sam dao konačnu naredbu za masakr u Gudovcu. Umesto toga, odgovornost je pripisana okružnom komesaru Josipu Verhasu i načelniku bjelovarske policije Alojzu Čukmanu, kao i gudovcu, šefu milicije Hrvatske seljačke zaštite Martinu Cikošu.

Počinju ubijanja

Uveče 27. aprila neko je pucao na dvojicu Cikošovih milicionera koji su bili u pratnji Srbina kojeg su zatočili. Jedan od milicionera i Srbin su poginuli, dok je drugi povređen. Nikada nije otkriveno ko je odgovoran.

Nakon što su saznali za incident, Verhas i Čukman su se tokom noći odvezli iz obližnjeg Bjelovara. Sresli su se sa Cikošem i optužili ga za pijanu indolentnost dok su njegovi ljudi ubijani. Cikoš je te večeri zaista bio napolju i pio, i to ništa manje sa lokalnim Srbinom. Da bi dokazao svoju lojalnost, vođa milicije se vratio u kuću tog čoveka i ubio ga. Tada je počelo hvatanje seljana.

Masovno klanje srbskog stanovništva u Bjelovarskom okrugu. © Gudovac 1941. Put zločina, Nebojša Kuzmanović

Tokom noći ubijeno je još 10 Srba – meštana Gudovca i Starih Plavnica. Većina punoletnih Srba muškaraca Gudovca pohapšena je do 28. aprila u podne, nakon čega su milicija i ustaše krenule u hvatanje u druga obližnja sela: Veliko Korenovo, Malo Korenovo, Klokočevac, Prgomelje, Tuk, Rajići. U Stančićima, Brezi i Bolcu odvođeni su samo istaknutiji Srbi, dok su na drugim mestima hvatanja bila veća.

Kasno popodne 28. aprila, oko 70 ustaša i pripadnika milicije odvelo je zarobljenike na vašarište i streljalo ih. Većina ranjenih je dokrajčena noževima. Trojica preživelih prebačeni su u bolnicu sledećeg dana, nakon što su se Nemci pojavili. Njihova sudbina nikada nije utvrđena. Samo dvojica su uspela da pobegnu nepovređena: Ilija Jarić iz Velikog Korenova i Milan Margetić iz Rajića.

Masovna grobnica i nemačka istraga

Nakon pogubljenja, ustaše su preživelim seljanima naložili da iskopaju masovnu grobnicu i sahranjuju mrtve, polivajući leševe kalcijum-oksidom (živim krečom). Oni se, međutim, nisu trudili da kriju svoje postupke, a Kvaternik je, kao što je ranije rečeno, već sledećeg dana hvatao još Srba.

U međuvremenu, četiri srpkinje iz Starih Plavnica posetile su bjelovarskog trgovca čija je sestra radila kao prevodilac kod komandanta nemačkog garnizona. Marta Omčikus je poslušno prenela njihovu poruku svom poslodavcu. Nemački komandant je to mesto posetio 29. aprila, a trupe Vermahta su već sledećeg dana raspoređene da započnu ekshumacije.

Između 30. aprila i 5. maja, Nemci su ekshumirali i fotografisali oko 177 tela. Međutim, 11 Srba ubijenih noć pre pogubljenja sahranjeno je na drugom mestu.

Nemci su tada uhapsili 40 ustaša i milicionera koji su izvršili masakr. U tom trenutku je, međutim, intervenisao ustaški ministar unutrašnjih poslova Mladen Lorković da ih pusti, obećavši nemačkom ambasadoru u Zagrebu Zigfridu Kašeu da će incident biti istražen. Nikada se nije dogodilo.

Umesto toga, ustaše su počele da hvataju i ubijaju još više Srba u nedeljama, mesecima i godinama koje su usledile. Ustaška četa je februara 1942. u tri sela pored Banjaluke poklala 2.300 ljudi, a da nije ispalila ni jedan metak. Izgradili su se čitavi kampovi, uključujući i jedan za decu u Jastrebarskom, u sklopu ozloglašenog kompleksa Jasenovac.

Savremeni hrvatski istoričari nerado priznaju da je NDH možda ubila 350.000 Srba, iako su nemački izaslanici u Jugoslaviji izvestili da su se ustaše hvalile da su ih pobili toliko do sredine 1942. godine. Njihovom ogorčenju i protestima Berlin se oglušio, a i sam Adolf Hitler je pozvao ustaškog vođu Antu Pavelića da ne pokazuje „previše tolerancije“ prema Srbima.

Igrom sudbine, i sam Lorković je završio kao Pavelićeva žrtva, kojeg je ustaški vođa u avgustu 1944. optužio za izdaju i zaveru za izdaju NDH saveznicima koji su napredovali.

Zaborav i sećanje

Međutim, ustaški zločini su stvorili problem za posleratnu jugoslovensku vladu. Komunisti su uspešno izvršili pritisak na kralja da abdicira, uz podršku zapadnih saveznika, ali su morali da smisle kako da ponovo sastave zemlju. Komunistički vođa Josip Broz Tito, i sam Hrvat, našao je rešenje u „pravednosti“: utvrđivanju moralne ekvivalencije svih nekomunističkih grupa, od otvoreno nacističke NDH do rojalističkog otpora u Srbiji. Ako je to značilo omalovažavanje genocida nad Srbima NDH, neka bude.

Na mestu vašara su podignuti mauzolej i kosturnica za žrtve Gudovca, kao i statua „Bjelovarca“, vajara Vojina Bakića. Oboje su uništeni 1991. godine, kada je Hrvatska ponovo proglasila nezavisnost od Jugoslavije. Dok je Bakićeva skulptura na kraju restaurirana, mauzolej nije.

Dok su se u Hrvatskoj uništavali dokazi o masakru u Gudovcu, vlasti u Srbiji su srećom uspele da povrate deo toga. Arhiv Vojvodine, severne srpske pokrajine, primio je 2008. godine sedam kutija ličnih dokumenata od veterana Drugog svetskog rata, jugoslovenskog diplomate i bezbednosnog zvaničnika Slavka Odića. Jedan od nalaza u kutijama bio je dosije sa oko 600 stranica pod naslovom „Ustaški zločini u NDH“, koji se sastoji uglavnom od izveštaja nemačkih obaveštajaca iz 1941. i 1942. godine.

Jedan dokument je pismo nemačke vojne komande u Srbiji nemačkoj ambasadi u Zagrebu od 25. juna 1941. godine. Reč je o „četrnaest fotografija, koje je poslalo srbsko ministarstvo unutrašnjih poslova, na kojima se vidi način na koji su ustaše ubijale Srbe u selu Gudovac kod Bjelovara.” Odićeva dokumentacija zaista je sadržavala četrnaest fotografija, označenih kao snimljene u Gudovcu ili „području Bjelovarske županije“.

Tek u maju 2019. godine Arhiv Vojvodine će objaviti fotografije i ceo spisak imena. Hrvatska je do tada ušla u EU i NATO, kao što je nekada bila deo Hitlerove „evropske porodice naroda“.

Izvor: RT