Sto godina Kraljevske mornarice

21.02.2021. god.

Prva jugoslavenska država stvorena je krajem 1918. godine ujedinjem dotadašnjih kraljevina Srbije, Crne Gore i južnoslovenakih zemalja bivše austrougarske monarhije, a u sklopu tog procese postepeno je organizovana jugoslovenska vojska i mornarica. Kao deo oružanih snaga nove države, mornarica je formalno uspostavljena 20. decembra 1918. kada je posebnim ukazom postavljena prva jugoslovenska vlada, a u njenom sastavu ministarstvo vojske i mornarice, čime je mo-rnarica došla u nadležnost novouspostavljenog ministarstva. Bez obzira na ovaj formalan čin, Kraljevska mornarica je sla-vila 31. oktobar 1918. kao dan svog osnivanja, kada su na ratnim brodovima u Puli podignute jugoslovenske nacionalne zastave. Međutim, brodovi su tek u martu 1921. zvanično predati mornarici u Tivtu i rečnoj flotili Kraljevine SHS u No-vom Sadu, dok je puni jugoslovenski suverenitet na moru ostvaren čak dve godine kasnije.

Ukupna istorija jugoslovenske Kraljevske mornarice bila je u Titovoj Jugoslaviji tendenciozno zanemarena, posebno period posle Aprilskog rata 1941. godine, o čemu su samo poneki slovenački autori objavili nešto podataka u skladu s prilikama u Titovoj Jugoslaviji. To je dobilo svoj odraz i u današnjoj srbskoj opštoj, ali i stručnoj javnosti, pa je tokom obeležavanja stogodišnjica Dana pobede u Prvom svetskom ratu, Dana ujedinjenja i Dana prve vlade ujedinjene jugoslo-venske države bio sasvim izostavljen višegodišnji proces formiranja prve jugoslovenske, pa time i prve srpske mornarice. Preostalo je da se bar povodom stogodišnjice međunarodnog priznanja i zvaničnog podizanja jugoslovenske pomorske za-stave na ratnim brodovima Kraljevine SHS (3. marta 1921.) pomenu neke činjenice o jednom mornaričkom istorijskom kontinuitetu, neprekinutom od Velikog rata do ponovo osamostaljene Srbije u ovom veku. Taj kontinuitet obezbedili su prvenstveno mornarički kadrovi srpske i drugih jugoslovenskih nacionalnosti u vrlo specifičnim uslovima.

Izlaz na more

Propagandni plakat iz 1912. godine (Paluba)

Posle austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine (1908.) i carinskog rata (1906-1911.), Srbija je težila da osigu-ra izlaz na more, pa je u Prvom balkanskom ratu (1912-1913.) srbska vojska, između ostalog, izbila na obalu Jadranskog mora, zauzela Drač, Lješ (Lesh) i Medovu (Šenđini, Shengjini), formira-la srpske Primorske trupe i Primorski kor za pomoć crnogorskoj opsadi Skadra (Shkoder) i čak vodila pravi pomorski boj (brod na brod) protiv turske krstarice „Hamidije” (Hamidiyeh). Objavljeni su i plakati o „os-tvarenju srbskog sna”, na kojima se vidi i željena „srbska flota” sa imeni-ma najvećih ratnih brodova („Srbija”, „Car Dušan”, „Deligrad”). Među-tim, srpske težnje su osujetile velike sile (naročito Austro-Ugarska i Itali-ja), odlukom da se obrazuje autonomna država Albanija (pod jakom au-strougarskom kontrolom).

U Prvom svetskom ratu (1914-1918.) je Narodna skupština u Ni-šu prihvatila ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca kao ratni cilj Sr-bije, što je srpske težnje za izlazom na Jadransko more definitivno pome-rilo sa albanskog na južnoslovensko primorje. Međutim, taj plan je (u Londonu 1915.) ugrozio tajni ugovor sila Antante sa Italijom da za uče-šće u ratu protiv Centralnih sila posle rata dobije veliki deo austrougar-ske obale Jadrana, odnosno jugoslovenskih primorskih krajeva u Austro-Ugarskoj. Same ratne operacije su ponovo u dva navrata dovele srpsku vojsku na albanske obale, prvo na zahtev Esad-paše Toptanija srbskoj vladi da učvrsti njegov položaj i vlast, ugroženu interesima austrouga-rskih agenata i Turske, pa je Albanski odred srpske vojske (oko 17 000 ljudi) u leto 1915. zauzeo Tiranu, Elbasan (Elbasani) i Drač. Posle ofa-nzive Centralnih sila započete oktobra 1915. godine, cela srbska vojska je izašla na more pod izuzetno teškim okolnostima u povlačenju preko bespuća Crne Gore i Albanije uz ogromne žrtve. Na more su odstupile i snage Odbrane Beograda, koja je prethodno za ograničena dejstva oko Beograda imala Brodarsku četu u sastavu Komande Ade Ciganlije i prvu srpsku Rečnu flotilu, organizovanu od priručnih sredstava u manji plovni sastav sa bazom na Savi kod Čukarice. Po dolasku u Medovu, naređenjem Vrhovne komande od 15. decembra 1915. fo-rmirana je Brodarska komanda od brodaraca iz ranije Komande Ade Ciganlije, koji su prvo pomagali pri evakuaciji jedinica i civila savezničkim brodovima na Krf. Oni su poslednji doplovili na grčko ostrvo spasa, gde je pod srbskom za-stavom prvi zaplovio motorni brodić „Zrak”, sagrađen u radionici srpske Brodarske komande na Krfu, a od marta 1916. i pomoćni ratni brodić „Srbija” (bivši grčki „Avgo-Zora” i prethodna torpiljarka „Paksos”). Time je srbska mornarička tra-dicija zamišljana 1912. na albanskim obalama i započeta 1914. na Savi i Dunavu, nastavljena 1916. na grčkom moru.

Austrougarsko nasleđe

Austrougarski car je 31. oktobra 1918. godine tokom raspada države krajem Prvog svetskog rata i zbog preteće pobune u mornarici predao flotu na Jadranu Jugoslovenima, a Dunavsku flotilu Mađarima, što pobedničke sile nikad nisu priznale, kao ni Državu Slovenaca, Hrvata i Srba proglašenu 29. oktobra na jugoslovenskom delu austrougarske monarhije.

Internirani jugoslovenski brodovi 1919. godine u Boki Kotorskoj (Paluba)

Posle proboja Solunskog fronta i oslobođe-nja zemlje, srbska vojska je 1. novembra na Dunavu zaplenila austrougarski monitor „Bo-drog”, ali propustila da zapleni ratne brodove u Boki Kotorskoj, jer su 30. oktobra srpske trupe ušle u Skadar i sutradan u Podgoricu, ali tek 6. novembra u Boku, odnosno dva dana posle primirja s Austro-Ugarskom. Prema ko-nvenciji o primirju, saveznici (većinom Itali-jani) okupirali su u novembru celu obalu isto-čnog Jadrana i preuzeli ratne brodove u svim lukama, osim u Boki Kotorskoj (3 starija bo-jna broda, 3 krstarice, 7 razarača, 18 torpilja-rki, 7 podmornica, više pomoćnih brodova, 47 hidroaviona i aviona, 2.300 ljudi), pa je Kra-ljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca proglašeno 1. decembra 1918. preko mesec dana držalo u svojim rukama najveću flotu u istoriji zajedni-čke jugoslovenske države, a istog meseca su saveznici i deo srpske Brodarske komande doteglili iz Mađarske u Beograd 5 rečnih monitora i 2 patrolna broda. Jugosloveni su početkom 1919. morali da prepuste Francuzima flotu u Boki i istovre-meno pod britanskom kontrolom da formiraju u Beogradu rečnu flotilu (od ljudstva iskrcanog sa brodova na Jadranu), pa su došli u paradoksalnu situaciju da po istoj konvenciji, isti kadar, na istim brodovima ima neprijateljski status na Jadranu, a saveznički u Podunavlju. Mađari su iste godine predali preostale rečne ratne brodove, pa su Jugosloveni pod savezni-čkim zastavama imali najjaču rečnu flotilu u istoriji (8 monitora, 8 patrolnih brodova, nekoliko pomoćnih brodova i šle-pova, 6 motornih čamaca, 1 malu bivšu rusku podmornicu), ali je krajem 1919. Mirovna konferencija u Parizu od flote u Boki dodelila Jugoslovenima samo 12 torpiljarki i nekoliko pomoćnih brodova, a u konačnoj raspodeli rečne flotile samo 3 monitora i 1 kao ratni plen srpske vojske. Tek posle razgraničenja između Kraljevine SHS i Kraljevine Italije na osnovu Rapalskog ugovora potpisanog novembra 1920. godine, dodeljeni brodovi su 1921. u Tivtu zvanično predati mornarici, a u Novom Sadu rečnoj flotili Kraljevine SHS, ali su Jugosloveni puni suverenitet ostvarili tek 1923. kad je Italija napustila poslednju okupiranu zonu u okolini Zadra. Te godine admiral Dragutin Prica, bivši austrougarski admiral i Srbin iz Like, postao je prvi komandant jugoslovenske Kraljevske mornarice.

Kraljevska mornarica

Formiranje prve jugoslovenske mornarice trajalo je duže od formiranja prve jugoslovenske države, a razvoj izme-đu dva svetska rata bio je opet vrlo složen i specifičan. Karakterisala ga je stalna senka austrougarskog nasleđa i raskorak vojno-državnog vrha i mornaričkog rukovodstva u koncepcijama odbrane takozvanog primorskog fronta. Skoro pune dve decenije, mornarica je stalno zahtevala izgradnju velike flote sastavljene od lakih pomorskih snaga, a država i vojska re-dovno uzvraćali minimalnim budžetskim i drugim sredstvima za razvoj mornarice, bez ikakve zajedničke realne analize istorijskih iskustava i konkretne uloge mornarice u odbrani zemlje. Posebno je zanemareno iskustvo Srbije iz 1915-1916. godine kada je, umesto kapitaulacije, povlačenjem svoje vojske iz okupirane zemlje i prevozom savezničkim brodovima na „ostrvo spasa” sačuvala njene borbene efektive i nastavila rat do konačne pobede.

Razarači Kraljevske mornarice 1940. godine u Boki Kotorskoj (Paluba)

Tako je Kraljevska mornarica dočekala ulazak u rat aprila 1941. kao najmanji deo oružanih snaga, ranga jedne brigade sa oko 10.000 ljudi (avijacija 30.000 u 4 brigade, vojska 600.000 u 8 armija). Imala je u floti na Jadranu 1 bivšu krstaricu (komandni i školski brod), 4 razarača (1 neoperativan), 8 motornih torpiljarki (1 poluoperativna, 1 neoperativna), 2 borbena čamca, 4 torpiljarke (uz još 2 školske), Podmorničku flotilu sa 4 podmornice (2 zastarele) i nekoliko pomoćnih brodova, a u 3 sektora obalske odbrane 11 minopolagača i više pomoćnih brodova. Rečna flotila imala je komandni brod,

4 monitora, 6 motornih čamaca, 6 minersko-baražnih grupa i više pomoćnih plovila, a na Ohridskom, Prespanskom i Skadarskom je-zeru 2 patrolna, 3 oklopna i nekoliko moto-rnih čamaca. Mornarička avijacija imala je 10 hidroeskadrila (6 ratnih za sadejstvo s flo-tom i školsko-trena¬žne za sektore pomo¬rske odbrane), svrstanih u 4 hidroplanske grupe sa po 2 hidroeskadrile i ukupno 78 hidroavi-ona (od toga 32 školsko-trenažna i 7 zastare-lih). Najvredniji deo flote bili su novi bro-dovi (razarači i motorne torpiljarke) i 2 ma-nje podmornice. Rečna flotila imala je samo na Ohridskom jezeru 2 novija broda, a mo-rnarička avijacija samo 28 hidroaviona stva-rne borbene vre¬dnosti (12 tipa DOH, 16 tipa SIM-XIV) za izviđanje i borbu protiv podmornica, dok je još nekoliko aparata bilo upotrebljivo za noćno bombardovanje i napade na slabo branjene ciljeve.

Prema uputstvu za upotrebu flote (iz aprila 1940.) kao elaborata ratnog plana R-40, flota je trebala da osiguranjem vlastitih minskih prepreka čuva integritet obale i pomorskog saobraćaja, da hidroplanskim i podmorničkim izviđanjem ot-kriva namere neprijatelja, da prepadima ugrožava neprijatelja na otvorenom moru i u njegovim teritorijalnim vodama i da pomaže operacije kopnene vojske. Slični su bili i zadaci Rečne flotile na unutrašnjim vodama. Međutim, u ratnom planu R-41 (iz marta 1941.) koji je u slučaju jačeg pritiska neprijatelja predviđao povlačenje jugoslovenske vo¬jske u Grčku, nije bilo predviđeno i povlačenje flote, nego njeno potapanje. Prema planu početnih operacija, mornarica je uoči rata položila mine na moru, Dunavu i Tisi, glavninu flote skoncentrisala u Boki Kotorskoj, a Rečnu flotilu dislocirala na Dunavu i Tisi kod Dubovca, Bezdana i Stare Kanjiže.

Aprilski rat

U kratkotrajnom aprilskom ratu, nemački napad na Jugoslaviju započeo je u noći 6. aprila zaposedanjem Đerdapa, a prve jugoslovenske mornaričke žrtve u drugom svetskom ratu pale su u neuspelim pokušajima zatvaranja kanala Sip i Juc potapanjem sa po 2 betonirana šlepa u teglju remorkera „Kumanovo” i „Vitez” (mobilisani RXXVII), na kome je ra-njen i komandant, poručnik bojnog broda I klase Josip Grgić, u okršaju sa neprijateljskim brodovima i artiljeri-jom. Borbu sa neprijateljskim brodovima vodio je još sa-mo monitor „Drava” odbivši 11. aprila napad 4 mađa-rska patrolna broda na graničnoj liniji kod Bezdana, dok su ostale mornaričke borbe na Jadranu i u Podunavlju vođene protiv neprijateljske avijacije. U tim borbama is-takao se 6. aprila monitor „Morava” oborivši 1 nemački avion kod Stare Kanjiže, a monitor „Drava” oštećenjem (do 11. aprila) nekoliko i verovatnim obaranjem 1 nepri-jateljskog aviona kod Bezdana, kao i artiljerijskim napa-dima 6. 7. i 11. aprila na aerodrom u Mohaču. U Kotor-skom zalivu istakao se razarač „Zagreb” obaranjem 1 štuke, a u Šibeniku minopolagač „Zmaj” (oborio najmanje 3 aviona) i motorna torpiljarka „Durmitor” (oborio 1 štuku) tokom povlačenju 11. aprila iz Prokljanskog je-zera. U napadima neprijateljske avijacije potopljen je 6. aprila 1 lučki remorker u Zeleniki, oštećeni su pomoćni brod „Spasilac” u Splitu i 3 hidroplana u Kumboru i Do-broti, desetkovani 8. i 9. aprila aparati 5. i 26. hidroeska-drile na području II hidroplanske komande, a na monito-ru „Drava” ranjeni do 11. aprila komandant broda i oko 17 mornara.

Monitor „Drava” u aprilskom ratu 1941. godine (Ilustracija. Politika)

Mornarica je najteže gubitke pretrpela u no-ći 12. aprila kada je vojska minirala železnički most u Beogradu, čija je konstrukcija potopila remorker „Tana-sko Rajić”, sa 95 ljudi, a tog jutra u ogorčenoj borbi kod Čiba (Čelareva) i posle obaranja verovatno 6 neprijateljskih avi-ona (najmanje 3, a nepotvrđeno čak 8), potopljen je monitor „Drava” sa oko 60 članova posade. Spasilo se 7 podoficira i 6 mornara, a komandant, poručnik bojnog broda I klase Aleksandar Berić, herojski je žrtvovao život uz vojnički pozdrav zastavi. Od ratnih brodova na Jadranu samo su podmornice „Nebojša” i „Smeli” isplovile uveče 9. aprila da napadnu ne-prijateljske komunikacije Bari-Brindizi-Drač i vratile se 14. aprila u Boku Kotorsku bez kontakta s neprijateljem. Avioni III hidroplanske komande svakodnevno su izviđali obalu od Korčule do reke Bojane i neprijateljske luke Bari, Brindizi i Drač, koga su u noći 10. aprila bombardovali hidroavioni 20. hidroeskadrile i oštetili nekoliko brodova, a tih dana bomba-rdovani su i brodovi u Brindiziju i na ruti Brindizi-Drač. Posle vesti o kapitulaciji poletelo je 16. i 17. aprila iz Boke Koto-rske 14 hidroaviona, od kojih se 1 srušio kod rta Platamon, 1 prinudno sleteo na pučinu kod ostrva Paksos, 2 se vratila u Boku zbog nevremena, 1 ostao na Kritu zbog kratkog doleta, a 8 tipa DOH i 1 SIM-XIV preko Krfa, Patrasa, Salamine i Krita stigli 22. aprila u Aleksandriju. Iz Boke su od ratnih brodova doplovili 26. aprila u Aleksandriju 2 motorne torpilja-rke – „Kajmakčalan” preko Parge, Preveze, Navarina i Krita (gde je taj brod oborio jedan Ju-88) i „Durmitor” preko Kefa-lonije i Krita, a tim putem je 27. aprila stigla još samo podmornica „Nebojša”. U Boku su 17. aprila ušli Italijani i preuzeli preostalu mornaricu Kraljevine Jugoslavije, osim razarača „Zagreb”, koji su digli u vazduh poručnici bojnog broda II kla-se Milan Spasić i Sergej Mašera, herojski žrtvujući svoje živote.

Dolaskom na Bliski istok svega oko 400 vojnih lica (najviše vazduhoplovaca, sa 6 bombardera i 3 transportera), a naročito posle spontanog otpora više gerilskih grupa u zemlji, a od jula 1941. organizovanog ustanaka Titovih partizana i četnika pukovnika Draže Mihailovića, izbili su na videlo svi propusti i kratkovidost jugoslovenskog, ali i savezničkog vo-jnog i političkog vrha u vođenju aprilskog rata. Dolazak malobrojnih mornaričkih i jedinica mornaričke avijacije sa proce-ntualno najvećim oružanim efektivima iz zemlje pokazao je da je i cela jugoslovenska flota mogla da se povuče i da iz ze-mlje i iz Grčke preveze neuporedivo veće snage kopnene vojske, kao što je i avijacija boljim rasporedom i upotrebom (pre svega engleskih tipova aviona) moglo da sačuva znatno veće efektive za dalje vođenje rata. Engleski generali su bili sve-sni velike strategijske greške učinjene u odbrani Krita (za razliku od grčevite odbrane Malte), što znači da je boljom upo-trebom i izvlačenjem bar najmobilnijih jugoslovenskih i grčkih snaga na Krit i grčka ostrva, uz pravovremeno organizova-nje gerile u obe zemlje mogla da se stekne bitno povoljnija situacija u odnosu na aprilski slom obe države. Tu činjenicu su jugoslovenski generali i državnici u emigraciji sasvim ignorisali, a kasnije nije odgovarala ni glavnim tezama posleratne jugoslovenske istoriografije (o „truloj” Kraljevini i njenoj vojsci), jer aprilski slom nije bio posledica odnosa snaga, ni op-šteg stanja u Jugoslaviji i Grčkoj, nego katastrofalnih grešaka svih tadašnjih savezničkih vrhovnih komandi.

Sastav jugoslovenskih pomorskih snaga

Na predlog i pod komandom kapetana bojnog broda Ivana Kerna (komandanta Šibenskog odreda u aprilskom ratu i inicijatora isplovljenja motornih torpiljarki), formiran je 1. maja 1941. Sastav jugoslovenskih pomorskih snaga u Aleksa-ndriji, prvi jugoslovenski oružani odred u inostranstvu, operativno uključen u savezničke mornaričke jedinice. Imao je ukupno 126 ljudi (od toga 29 hidroavijatičara), zastarelu podmornicu „Nebojša” pod komandom poručnika bojnog broda I klase Đorđa Mitrovića, motorne torpilja-rke „Durmitor” i „Kajmakčalan” pod ko-mandom poručnika bojnih brodova I kla-se Franca Valentinčiča i Božidara Vra-nčiča i hidroeskadrilu pod komandom poručnika bojnog broda I klase Vladete Petrovića.

Aparati jugoslovenske hidroeskadrile 1941. u Abukiru (Muzej JRV)

Tezom da je Kraljevska mo-rnarica uništena u aprilskom ratu, posle-ratni autori su SJPS poricali kontinuitet, iako su isti ljudi, pod istom zastavom, na istim brodovima i hidroplanima bez pre-kida nastavili borbu protiv istog neprija-telja. Prva baza plovnih jedinica bio je engleski matični brod za podmornice „Midvej” (HMS Medway), a hidroeskadi-la je prvo bazirala u luci Aleksandrije, ušla 3. maja operativno u sastav britanske 201 grupe (201 Naval Cooperation RAF Group) kao 2. jugoslovenska eskadrila (No2 Yugoslav Squadron) i već 7. maja imala prvi borbeni zadatak pred Aleksandrijom sa 2 hidroplana, a 19. maja prešla u englesku hidrobazu u Abukiru. „Nebojša” je operativno bila pod Captain (S) britanske 1. podmorničke flotile (First Su-bmarine Flotilla) i od 18. maja išla na vežbe ronjenja, a prva vežba napada na podmornicu sa engleskim razaračima preki-nuta je 11. juna zbog prodora vode u podmornicu. Motorne torpiljarke nisu uključene u britansku 10. flotilu torpednih ča-maca (koja je krajem maja bila desetkovana na Kritu), već takođe bazirale uz „Midvej”, a prvo je „Durmitor” isplovio 29. maja pred Aleksandriju radi spasavanja posade oborenog britanskog aviona. Odlaskom kapetana Kerna na službu u Kairo i kasnije u London, komandant SJPS je od 28. maja 1941. do kraja rata bio kapetan korvete Josip Saksida. Tek posle mo-rnarice, formirana je 1. juna jugoslovenska Vazdušna eskadra sa samo 3 eskadrile, u koju je uključena Abukirska hidro-avijacija kao izviđačka, 2. eskadrila, čime je SJPS bio smanjen na 96 ljudi, a hidroavijatičari kao najaktivnija jedinica ju-goslovenske avijacije nastavili su istu mornaričku službu, odnosno izviđanja i protivpodmorničke patrole u radijusu od 200 kilometara iz Aleksandrije (Abukira). Jugoslovenske kopnene snage su tek 31. avgusta formirale Gardijski bataljon sa oko 200 ljudi, od pridošlica iz zemlje i dobrovoljaca sa Bliskog istoka i iz britanskih zarobljeničkih logora (150 Slovenaca i Istrana, bivših italijanskih vojnika).

Problem tehničkog održavanja jedinica

„Nebojša” je imala 4 vežbe napada na podmornicu sa engleskim brodovima i već 21. jula 1941. više nije bila spo-sobna da roni. U oktobru je plovila na tronedeljne vežbe britanskih komandosa u Sueskom kanalu i Crvenom moru, a za-tim je usledio neverovatno dug remont podmornice sve do maja 1943. godine. „Durmitor” je 13. juna 1941. imao jedno konvoiranje do Port Saida, zatim dežurstva za spašavanje engleskih avijatičara, a obe motorne torpiljarke su od 1. do 23. jula učestvovale u britanskoj intervenciji protiv višijevskih snaga u Libanu i Siriji. Iz baze u Haifi, u dva navrata su 7-8. jula pa-trolirale sa britanskim razaračima protiv fra-ncuskih jedinica u Bejrutu.

„Nebojša” na vežbi oktobra 1941. u Velikom gorkom jezeru (Mišković)

Ni posle vežbe 9. avgusta sa 10 engleskih borbenih čamaca nisu ušle u tu jedinicu, već su 17. avgusta operativno podređene komandantu flotile razarača (Rear Admiral /D/ Mediterranean), sa štabom na matičnom brodu „Vulvič” (HMS Woolwich). „Durmitor” i „Kajmakča-lan” su od 16. do 26. avgusta bazirali u Ma-rsa Matruhu i odatle išli u 3 noćne patrole ispred Bardije i jednom u zaliv Solum. Vra-tili su se sa težim havarijama motora i, kao u slučaju „Nebojše”, remont je predugo tra-jao, a pošto su dodatno preuređeni u protiv-podmorničke jedinice (ugradnjom ASDIC aparata i druge opreme), u prvu sledeću operaciju isplovili su tek 10. juna 1942. U međuvremenu su 21. avgusta 1941. plovne jedinice promenile vez sa „Midveja” na obalu, ljudstvo SJPS se preselilo u hotel „Sirakuza” (Syracuse), dok je u logoru Agami (kod Aleksandrije) stacioniran od 26. avgusta mali Mornarički odred. Uz prikupljanje dobrovoljaca, SJPS je organizovao školovanje za razne mornaričke specijalnosti i praktičnu obuku na en-gleskim ratnim brodovima. Abukirska hidroeskadrila je, u sličnim mukama s održavanjem tehnike, izgubila 26. avgusta 1941. DoH-311, a 11. oktobra DoH-312 (oba zbog otkaza motora), teško je 22. decembra ranjen 1 član posade DoH-307 u incidentu sa „prijateljskom vatrom” norveškog parobroda Harboe Jensen, a u udesu je 2. februara 1942. zbog nevremena (hamsin – pustinjska oluja) uništen SIM-157 (2 člana posade poginula, 1 teško ranjen), ali je do kraja bila najoperativnija, najbolja i najveća (110 ljudi) jedinica jugoslovenske avijacije u emigraciji – više puta pohvaljivana od strane saveznika. I plovne jedinice su radom i disciplinom stekle poštovanje saveznika, ali su svi jugoslovenski zahtevi za zamenu brodova i hidroaviona novijim ili bar oprativnijim jedinicama ostali predugo samo na obećanjima. Britanci su dodelu novih jedinica, između ostalog, uslovili povećanjem brojnog stanja, pa je komandantu SJPS u septembru 1941. odobreno, ali ne i dodelje-no 50 ljudi iz Gardiskog bataljona za prekomandu u mornaricu. Tako je u SJPS došlo do februara 1942. samo 25 članova posade trgovačkog parobroda „Durmitor” predatog britanskom Ministarstvu ratnog transporta i još 25 (od 36 pristiglih) jugoslovenskih lađara iz SSSR-a (gde su se povukli tokom Aprilskog rata).

Ipak, Jugosloveni u inostranstvu (kao i u domovini) postali su sami sebi najveći problem. Posle pada vlade gene-rala Simovića u Londonu, usledila je početkom 1942. smena u vojnom vrhu na Bliskom istoku i izazvala takozvanu „Ka-irsku aferu”. Pobunu smenjenog generala Borivoja Mirkovića protiv vlade u Londonu podržali su njegovi avijatičari, s nji-ma i svi hidroavijatičari, skoro cela posada „Nebojše”, deo Mornaričkog odreda SJPS i Gardijskog bataljona, pa su Brita-nci dalje komplikacije sprečili interniranjem pobunjenika. Zbog toga, ali i dotrajalosti 6 preostalih aparata, rasformirana je krajem aprila 1942. Abukirska hidroeskadrila, čime je prestala da postoji mornarička avijacija Kraljevine Jugoslavije. Hi-droavijatičari su postepeno ušli u razne vazduhoplovne jedinice, ali i dalje kao pripadnici mornarice (s mornaričkim čino-vima i obeležjima). Od tadašnjih ukupno 200 mornaričkih pripadnika, u internaciju je otišlo 100, a u SJPS na Bliskom is-toku ostalo 88 ljudi. Na „Nebojši” je ostao poručnik korvete Ivan Mišković i nekoliko podoficira, a podmornica je 1. se-ptembra 1942. privremeno ustupljena Englezima koji su nastavili njen remont, ali i hteli da je dodele 4. podmorničkoj flo-tili u Istočnoj Africi (Kilindini, kod Mombase), što je upornom intervencijom u dva navrata sprečio komandant SJPS.

Motorne torpiljarke pred obalom Zapadne pustinje (Saksida)

Zbog dubokog prodora trupa nemačkog feldmaršala Romela u Egipat, SJPS je juna 1942. evakuisan iz Aleksan-drije u Port Said, zajedno sa savezničkom mornaricom, a Mornarički odred SJPS je evakuisan u Haifu. Prilikom te evaku-acije, nemačka podmornica U-372 potopila je 30. juna britanski matični brod „Midvej”, a sa njim i svih 12 nebojšinih to-rpeda iskrcanih zbog njenog remonta u ar-senalu. Motorne torpiljarke bile su ponovo operativne upravo u tom najkritičnijem pe-riodu za odbranu Egipta i od 15. do 25. juna iz Marsa Matruha plovile na prihvat i eskort brodova koji su izvlačili britanske trupe iz Tobruka, a od 8. do 23. avgusta smenjivale se u noćnim patrolama ispred Aleksandrije. S nemačkih položaja kod El Alameina je 16. avgusta otvorena vatra na „Durmitor” dok je tragao za posadom oborenog engle-skog aviona, a osim par komandi „brod na borbu” i „pazi vazduh” izveštaji iz tog i ka-snijih perioda bili su uglavnom „bez doga-đaja”. Torpiljarke su od 21. septembra do 5. novembra eskortirale brodove između Alek-sandrije i Port Saida, a posle britanskog proboja fronta kod El Alameina, konvoiranje je vršeno u pravcu prodora britanske 8. armije (najdalje do Bardije). „Durmitor” je u tim vožnjama samo jednom imao podvodni kontakt i bacio 19. novembra 3 dubinske bombe na pretpostavljenu podmornicu. Do kraja godine motorne torpiljarke su skoro svakodnevno eskortirale na ruti Aleksandrija-Port Said i povremeno za Marsa Matruh, a onda je, zbog britanskih prioriteta u Arsenalu, opet usledio neverovatno dug remont sve do 21. jula 1943. kada su motorne torpiljarke nastavile eskortiranje na istoj ruti.

Od Kairske afere do korvete „Nada”

SJPS se 19. novembra 1942. ponovo vratio u Aleksandriju, a u to vreme rešena je konačno i Kairska afera, pa je 29. novembra mornaričko ljudstvo (osim hidroavijatičara, jer u Abukiru više nije bilo operativnih jugoslovenskih hidro-plana) vraćeno u SJPS, koji je u decembru (od ukupno 248 pripadnika mornarice) imao 157 ljudi i u januaru 1943. obra-zovao mali Mornarički odred u Južnoj Africi. Komandant SJPS obavešten je krajem 1942. da će tek u avgustu 1943. biti dostupna davno obećana nova jedinica (korveta), a još davnije odobrenih 55 vojnika iz Gardijskog bataljona pridošlo je tek 1. marta 1943. u SJPS. Mornarički odred se 10. marta vratio iz Haife u Aleksandriju (u predgrađe Dekheila), a 87 ljudi privremenog Mornaričkog odreda „E” (England) pod komandom poručnika bojnog broda I klase Milana Zupančiča otpu-tovalo je 22. marta za Englesku kao buduća posada korvete. Sledećeg dana trebalo je da podmornica „Nebojša” isplovi na svoju prvu patrolu na Bliskom istoku, ali je to odgođeno i posle jednomesečnih svakodnevnih ASDIC vežbi sa britanskim razaračima ispred Aleksandrije, krenula je tek 30. maja 1943. u Bejrut na popunu zaliha za kraću dvonedeljnu patrolu u Egejskom moru za artiljerijske napade na neprijateljski pomorski saobraćaj. Međutim, u Bejrutu je došlo do eksplozije ba-terija i podmornica je vraćena u arsenal Port Fuada, a Britanci konačno odustali od „Nebojše” i vratlili 11. juna brod Jugo-slovenima. Inače, na osnovu američkog Zakona o zajmu i najmu iz 1941. godine, jugoslovenska vlada u Londonu se tek u maju 1943. sporazumela sa saveznicima o dodeli ratnih brodova za jačanje SJPS. Tog meseca završen je rat na tlu Severne Afrike, a u Portsmaut je 22. maja stigao PMO „E” posle puta do Darbena (Durban) neudobnim parobrodom City of Paris, gde se priključio mali odred SJPS iz Južne Afrike (25 ljudi), a zatim udobnijim parobrodom Arundell Castle do Liverpula. Brod je 16. maja gađala neprijateljska podmornica, a sledećeg dana avion tipa Condor, ali bez pogodaka (2 torpeda prošla su ispred pramca), dok su artiljerci SJPS učestvovali u odbrani broda kao posluga krmenog p.a. topa i 3 brodska mitralje-za. Usledila je opet vrlo duga osnovna obuka i tek od avgusta na korveti HMS Mallow. Ona je u prethodnoj službi (zaje-dno sa HMS Rochester) potopila 19. oktobra 1941. nemačku podmornicu U-204, a prvi jugoslovenski komandant na dode-ljenoj korveti bio je poručnik bojnog broda I klase Mihajlo Lepetić.

Kraj rata u Severnj Africi omogućio je da SJPS iz nove mase zarobljenika u savezničkim logorima dobije 300 dobrovoljaca i to većinom ranijih pripadnika italijanske mornarice, pa je komandantu SJPS dozvoljeno u avgustu 1943. da lično urgira u Londonu za dodelu davno obećanih ratnih brodova. Opet je dobio samo obećanja, ali u Engleskoj ga je zatekla kapitulacija Italije i predaja italijanske flote na Malti, pa su Britanci predložili da se SJPS-u prvo vrate jugoslove-nske jedinice zaplenjene aprila 1941. godine. Međutim, partizani su 18. oktobra formirali Mornaricu NOVJ, pa je ta činje-nica, zbog građanskog rata u domovini, bitno uticala na dalju sudbinu Kraljevske mornarice u inostranstvu. Komandant SJPS je početkom novembra organizovao u Italiji prikupljanje dobrovoljaca za SJPS i pregledao jugoslovenske brodove na Malti, koje je zatražio i Štab MNOVJ posle britanske dozvole da partizani rekviriraju jugoslovenske trgovačke brodove u Italiji. Tako je poručnik bojnog broda I klase Sergije Bajkov jedva 23. novembra uspeo da preuzme parobrod „Kumano-vo” u Tarantu za smeštaj i prevoz novih pripadnika SPJS. Oko 300 dobrovoljaca doveo je na Maltu poručnik bojnog bro-da II klase Blagoje Uščumlić i preuzeo 8. decembra 1943. Kraljevske torpiljarke „T 1” i „T 5”, Kraljevske brodove „Orao”, „Meljine”, „Mljet”, „Beli orao” i „Vila”, parobrod „Ante Starčević” i 6 motornih čamaca bivše finansijske ko-ntrole (kasnije još 3). Brodovi su preuzeti u vrlo lošem stanju zbog britanskog upozorenja da će ih u protivnom predati pa-rtizanima, pa su 1. januara 1944. razvili zastave Kraljevske mornarice, a i korveta u Engleskoj je posle krštenja 11. janu-ara ušla u sastav SJPS kao Kraljevski brod „Nada”.

Između kralja i Tita

U međuvremenu, na Bliskom istoku je izbila pobuna dela kraljevske vojske u kojoj je najaktivnija bila grupa hi-droavijatičara, predvođena poručnikom bojnog broda II klase Ratkom Jovanovićem, pa je u partizansku NOVJ prešao ja-nuara 1944. deo avijatičara (14 hidroavijatičara), deo Gardijskog bataljona i oko 100 ljudi iz SJPS (najviše iz mornaričkog odreda u Dikeili). Pojedinačnih i prelaza u manjim grupama bilo je i kasnije, ali priliv novog ljudstva u Kraljevsku morna-ricu iz Italije, domovine i sa raznih strana, pa i iz partizanskih redova, bio je konstantan, tako da se SJPS od 638 pripadni-ka početkom marta, povećao do kraja 1944. na preko 1.000 ljudi.

Na Malti je do aprila 1944. postepeno formirana glavna baza SJPS, smeštena na brod-kasarnu „Ohajo” (Ohio) – herojski tanker iz pomorskih bitaka za Maltu, koji je od juna 1942. ležao u uvali Rinella Bay, na ulazu u Grand Harbour. Brodovi su mesecima dovođeni u ispravno stanje, a Britanci nisu poslali na Maltu zatra-žene motorne torpiljarke iz preformirane Ba-ze „A” (Aleksandrija). Međutim, nisu uspele ni britanske namere da se ti brodovi raspreme (kao neoperativna podmornica) i da višak lju-dstva SJPS bude raspoređen po Sredozemlju na razne britanske jedinice za lučku službu. Tako je u julu i avgustu 1943. „Kajmakča-lan” imao 11 eskortiranja (Aleksandrija-Port Said) zajedno sa „Durmitorom” i 16 samosta-lnih školskih vožnji u oktobru i novembru za novo ljudstvo SJPS, a 1944. jedno grupno es-kortiranje u aprilu, 3 samostalne vežbe napa-da na italijansku podmornicu u martu i 17 es-kortiranja od aprila do avgusta, dok je „Durmitor” na istoj ruti imao 2 samostalna eskortiranja u aprilu i 7 u junu. Korveta „Nada” (najveći jugoslovenski ratni brod posle Aprilskog rata) je patrolnom, eskortnom, protivavionskom i protivpodmo-rničkom službom u zapadnom Sredozemlju bila 1944. najoperativnija i borbeno najaktivnija jedinica SJPS. Prvo je u fe-bruaru pratila 2 velika saveznička konvoja u Atlantiku (OS-68 sa 56 brodova iz Liverpula, od čega se 45 odvojilo za Gi-braltar u KMS-42), zatim je eskortirala između Malte i Gibraltara 17 konvoja (21-95 brodova) na ruti Gibraltar-Port Said (KMS-51, 53, 55, 56, 58, 59, 61, 63, 64, 66 i MKS-48, 51, 53, 59, 61, 64, 66), a od novembra patrolirala u sastavu Gibra-ltarskog eskortnog odreda. Svi ostali ratni i pomoćni brodovi SJPS na Malti, korišćeni su za transport i školovanje, a „Me-ljine” i „Mljet” dobili su 25. avgusta pohvalu od viceadmirala Malte za spašavanje britanskog monitora Abercrosabie. Ko-mandant SJPS se usprotivio britanskoj nameri da ljudstvo ratuje u Jadranu pod britanskom zastavom i na njihovim ma-njim brodovima (umesto da se za operacije opreme jedinice SJPS).

Britanske Obalske snage dominirale su 1944. u ratu na Jadranu, gde je partizanska mornarica sredinom godine imala 4 naoružana broda, 27 patrolnih čamaca, 15 parobroda i 155 motornih jedrenjaka, a njena glavna aktivnost bio je ta-kođe transport, ali neuporedivo veće vojne pomoći za NOVJ u odnosu na pomoć JVO ranijih godina. Zbog promene poli-tike, London nije hteo da reskira komplikacije na Jadranu dovođenjem kraljevskih brodova, niti da previše ojača SJPS. Ipak, posle sporazuma Tito-Šubašić u junu, odobrena su 2 manja razarača (tipa Hunt) i SJPS je odmah spremio posade za nove jedinice, a posle avgustovskog sastanka u Italiji, gde su Tito, Čerčil i Šubašić razmatrali i združivanje MNOVJ i JKM, jugoslovenska vlada u Londonu objavila je 10. septembra ukaz o sadejstvu dve mornarice u borbama za oslobođe-nje Jadrana. Ubrzo, na ponovo uveden položaj komandanta JKM postavljen je 30. septembra kapetan bojnog broda Ivan Kern (na zahtev Tita), ali pregovori delegata dve mornarice u Komiži na Visu nisu 5. oktobra doveli do sporazuma o zdru-živanju. Umesto obećanih razarača, SJPS je 17. oktobra 1944. dobio 8 američkih torpednih čamaca, ali bez lansirnih cevi i

radara, pa je na Malti formina Flotila moto-rnih topovnjača (MT. 201, 204, 207, 208, 209, 211, 213, 217) sa dve divizije (divizi-ona) pod komandom tadašnjeg kapetana ko-rvete Lepetića. SJPS je 28. decembra 1944. izgubio parobrod „Kumanovo” istočno od Sirakuze na Siciliji u nezapamćenoj oluji, zatim je za smeštaj posada na Malti dobio 5. januara 1945. zastareli britanski minolovac HMS Harrow, a iz Aleksandrije je 12. janu-ara stigla na Maltu podmornica „Nebojša”.

Bez sporazuma sa partizanima, Bri-tanci su nameravali da posle završene obuke upute Flotilu motornih topovnjača na opera-cije u Egejsko more, prvo u Pirej, a zatim u vode Dodekaneza, gde zimske vremenske prilike nisu odgovarale za njihovu upotrebu, pa su na kraju II divizija (MT. 201, 204, 208, 209) i matični brod flotile „Beli orao” isplovili tek 6. februara 1945. u Ligursko more. Iz baze u Livornu, u sa-stavu anglo-američkih obalskih snaga i samostalno, topovnjače su izviđale, napadale i podržavale napade na komunikaciju Đenova-La Specija, a štitile saveznički saobraćaj i krilo kopnenog fronta. U međuvremenu, zbog problema (ne)spajanja dve mornarice komandant JKM je prekomandama u Bazu A „čistio” SJPS od „četničkih elemenata”, što je zamalo dovelo do nove pobune i bilo stišano velikim autoritetom i iskustvom komandanta SJPS. U vreme kada su 25. februara za Livo-rno isplovile i 2 topovnjače I divizije (MT. 207, 211), a posle sastanka Tita sa komandantima NOVJ i JKM, konačno je 28. februara u Kazerti sa saveznicima dogovo

Izvor
Tanjug
/ vostok.rs

Povezane teme
Srbija
istorija
rat

Komentara (0) Ostavite Vaš komentar Objavite novost

PREDHODNA NOVOST

SLEDEĆA NOVOST

NOVOSTI IZ RUBRIKE

Hronika specijalne vojne operacije za 22.1..2024.

Ruski vojnici izveli su udar na parking za avione na aerodromu u rejonu Aviatorskog, uništivši jedan od stacioniranih letelica. Na Kupjansko-Svatovskom pravcu ruske snage su podigle za