Objavljeni podaci o nemačkim naučnicima koji su pomogli SSSR-u da napravi atomsku bombu

29.10.2019. god.

Državna korporacija za atomsku energiju Rosatom otkrila je ranije poverljive podatke o velikim nemačkim stručnjacima koji su učestvovali u razvoju atomskog oružja u nacističkoj Nemačkoj, a nakon rata stigli su u SSSR i učestvovali u stvaranju prve sovjetske atomske bombe.

Rosatom objavljuje jedinstvene deklasifikovane arhivske materijale o istoriji domaće industrije, čija će se 75. godišnjica proslaviti u avgustu 2020. godine. Faksimil arhivskih dokumenata koji se odnose na formiranje i razvoj nuklearne industrije SSSR-a, posebno atomskog projekta SSSR-a, objavljen je na portalu Istorija Rosatoma u posebnom odeljku „Ruska nuklearna industrija - 75 godina“. Mnogi od ovih dokumenata nisu ranije objavljeni.

Među njima su i "upitnici posebne namene", koji su popunjavali vodeći nemački naučnici predratnog perioda, koji su stigli da rade u Sovjetskom Savezu i dali značajan doprinos stvaranju sovjetske nuklearne industrije, prenose RIA Novosti.

Nemački naučnici u SSSR-u

Do kraja Drugog svetskog rata, Nemačka je imala dovoljan potencijal da stvori sopstvenu atomsku bombu. Istraživački instituti angažovani na radu na atomskom problemu funkcionisali su u velikim nemačkim gradovima. Aktivno su sprovodili eksperimentalni rad na nuklearnim reaktorima, odvajanju izotopa, dizajniranju atomske bombe.

1945. godine, kada je Crvena armija ušla na nemačku teritoriju, prema uputstvima sovjetskog rukovodstva, izvršena je potraga za nemačkim stručnjacima radi proučavanja dostignuća nemačkih naučnika u radu s atomskom bombom, lokalnih istraživačkih centara koji se bave ovom temom, kao i potrage za industrijskom i laboratorijskom opremom.

Na kraju rata, neki od tih nemačkih naučnika našli su se na teritoriji koju su zauzele sovjetske trupe. Na osnovu analize stanja rada u Nemačkoj, sovjetsko rukovodstvo je odlučilo da pozove ove nemačke stručnjake da učestvuju u sprovođenju atomskog projekta u SSSR-u. Ukupno je više od 300 Nemaca, uključujući članove njihovih porodica, došlo u Sovjetski Savez da radi na atomskim pitanjima.

Kako su se sami govorili nemački naučnici, poziv Sovjetskog Saveza im je zapravo pomogao da prežive u uslovima nezaposlenosti i gladi koji su usledili u posleratnoj Nemačkoj. U SSSR-u su radili i živeli u relativno udobnim uslovima, te su svi primali dobre službene plate. Posle rada u SSSR-u, 50-ih godina prošlog veka vratili su se kući, u Istočnu ili Zapadnu Nemačku.

Šest posebnih kofera

Rosatom je objavio upitnike koje je popunilo šest nemačkih stručnjaka koji su došli u SSSR - dobitnik Nobelove nagrade Gustav Herc, Nikolaus Ril, Manfred fon Arden, Peter Tisen, Hajnc Poze i Robert Depel. U svakom upitniku trebalo je odgovoriti na gotovo pedeset pitanja, uključujući učešće u razvoju naučnih problema, postignute rezultate, kao i naučne radove objavljene u inostranstvu, primljene nagrade, članstvo u političkim strankama, a tražene su i detaljne informacije o rođacima.

Gustav Herc (1887-1975) je 1910-ih je došao do otkrića koja su potvrdila kvantnu teoriju atoma, za koju je dobio Nobelovu nagradu. Kasnije je razvio metodu razdvajanja izotopa pomoću difuzije, koja je bila osnova tehnologije obogaćivanja uranijuma difuzijskim obogaćivanjem. U SSSR-u, Herc je bio na čelu Instituta G, specijalno stvorenog za njega na osnovu sanatorijuma Agudzeri, blizu Suhumija (koji je kasnije postao osnova za fizikalno-tehnološki institut Suhumi), a kojem je poveren zadatak razvoja difuzionog obogaćivanja uranijuma u industrijskom obimu. Po povratku u Istočnu Nemačku, Herc je vodio rad na stvaranju nuklearne energije u toj zemlji. Izabran je za stranog člana Akademije nauka SSSR-a.

Herc je u svom upitniku naznačio da je 1935. godine, kao direktor Instituta za fiziku u Berlinu, „dobrovoljno dao otkaz u službi s obzirom na rasni progon nacionalsocijalističkih radnika“. Herc je tada bio lišen prava da polaže ispite zbog jevrejskog porekla, zbog čega je odustao od zvanja profesora. Naučnik je više voleo posao industrijskog istraživača u kompaniji Simens & Halske, gde je laboratorija stvorena posebno za njega.

Nikolaus Ril (1901-1990) je rođen i odrastao u Rusiji. U upitniku, na pitanje kojim jezicima govori pored nemačkog, Ril je odgovorio "ruski".

1921. godine preselio se u Nemačku, gde se od kasnih tridesetih godina bavio pitanjima industrijske proizvodnje uranijuma. U SSSR-u je radio na dobijanju prvog sovjetskog ultra-čistog metalnog uranijuma u postrojenju br. 12 u Elektrostalu u Moskovskoj oblasi (sada Rosatom mašinogradnja, koja proizvodi nuklearno gorivo). Tada je Ril bio naučni rukovodilac nad delovanjem radijacije na žive organizme u objektu B u sanatorijumu Sungul (sada grad Snežinsk, Čeljabinska regija, gde je smešten Ruski federalni nuklearni centar). Kasnije je Ril radio u Suhumiju. 1955. godine se vratio u Nemačku, prvo u Istočnu, a potom u Zapadnu Nemačku, gde je radio kao istraživač na Minhenskom tehničkom univerzitetu.

Poziv u SSSR na Dan pobede

Manfred fon Arden (1907-1997) pre rata je radio na polju elektronske tehnologije. U njegovoj laboratoriji sproveden je prvi u potpunosti elektronski televizijski prenos na svetu. Naučnik je takođe dao doprinos razvoju mikroskopskih metoda. Kao što je Arden naznačio u svom upitniku, dobio je "krst za vojne zasluge I i II reda" nemačke države za rad na polju supermikroskopije.U Sovjetskom Savezu, Arden je postao rukovodilac Instituta A u drugom Sinopovom sanatorijumu u Abhaziji (takođe kasnije deo Instituta za fiziku i tehnologiju Suhumi). Najvažniji zadatak instituta bio je razvoj metoda obogaćivanja uranijauma korišćenjem gasnih centrifuga. Tamo je stvorio novi moćan izvor jona za maseni spektrometar, koji je neophodan za analizu smeša izotopa uranijuma. 1955. godine se Istočnu Nemačku, gde je radio na upotrebi elektronike u medicini i biologiji, uglavnom u borbi protiv raka.

Peter Tisen (1899-1990) bio je jedan od stručnjaka u oblasti fizičke hemije u predratnoj Nemačkoj. "9. maja 1945. godine me je pozvala vlada Sovjetskog Saveza", napisao je naučnik u upitniku. U SSSR-u Tisen je postao zamenik direktora istog Instituta "A" u Abhaziji. Naučniku je poveren zadatak da razvije metode za proizvodnju cevastih filtera - ključnih elemenata za instalacije za difuziju obogaćivanja uranijuma. Godine 1956. se vratio u Istzočnu Nemačku, gde je bio na čelu Državnog saveta za nauku. Izabran je za stranog člana Akademije nauka SSSR-a.

Hajnc Poze (1905-1975) pre rata bavio se nuklearnim istraživanjima u Nemačkoj, a početkom 1940-ih učestvovao je u stvaranju nemačkog eksperimentalnog nuklearnog reaktora teške vode, koji se srušio kao posledica nesreće 1942. godine. U SSSR-u je radio u laboratoriji "B" blizu stanice Obninskoe u regionu Kaluga (sada preduzeće Rosatoma, Institut za fiziku i energetiku). Zahvaljujući nemačkim stručnjacima pod vođstvom Pozea, laboratorija "B" je za kratko vreme postala centar sveobuhvatnog eksperimentalnog i teorijskog istraživanja nuklearnih procesa i razvoja u oblasti nuklearnih reaktora. 1950-ih godina Poze je radio u Zajedničkom institutu za nuklearna istraživanja u Dubni, Moskva. Potom se vratio u Istočnu Nemačku i tamo vodio Institut za eksperimentalnu nuklearnu fiziku.

Poze je u svom upitniku posebno naznačio da je Uprava za oružje iz Vermahta dobila Vojni krst "Za zasluge za rad na problemu uranijuma".

Konačno, Robert Depel (1895-1982), koji je takođe učestvovao u stvaranju nemačkog eksperimentalnog nuklearnog reaktora, u upitniku je primetio da je "decembra 1944. Folksšturm mobilizovan u narodnu miliciju." Kompanija u kojoj sam bio nije imala oružja i nisam učestvovao u borbi", naveo je Depel.

U Sovjetskom Savezu, Depelovo znanje korišćeno je za uspostavljanje proizvodnje teške vode, što je omogućilo organizovanje rada nuklearnog reaktora koristeći neobogaćeni prirodni uranijum. Potom je Depel vodio katedru za eksperimentalnu i nuklearnu fiziku na Voronješkom univerzitetu, nakon čega je prešao u Istočnu Nemačku.

Od Nobelove do Staljinove nagrade

Rukovodstvo SSSR-a je pohvalilo doprinos nemačkih stručnjaka stvaranju sovjetske atomske bombe. Nikolaus Ril je u oktobru 1949. godine, dva meseca nakon uspešnog testiranja prvog sovjetskog atomskog naboja, uključujući 36 vodećih specijalista, i jedinog među strancima, dobio je titulu Heroj socijalističkog rada, dobio je i Staljinovu nagradu prvog stepena - najviše državno priznanje SSSR-a u nauci i tehnike tog vremena.

Gustav Herc je 1951. godine dobio Staljinovu nagradu drugog stepena. Manfred fon Arden dva puta je dobio Staljinovu nagradu: 1947. za pronalazak elektronskog mikroskopa i 1953. za elektromagnetno odvajanje izotopa i proizvodnju litijuma-6 izotopa, što je neophodno za stvaranje termonuklearnih naboja.

Peter Tizen 1951. dobio je Staljinovu nagradu prvog stepena i Orden Lenjina, a 1956. Državnu nagradu SSSR-a i Zlatni orden rada.