Mađarska klackalica

23. oktobar, datum početka mađarskog ustanka, jedan je od najvažnijih dana ne samo u Mađarskoj, već i za čitavu Evropu. 23. oktobra 1956. godine u Budimpešti su započeli događaji koji mada i nisu doveli, u to vreme verovatno i nisu mogli da dovedu, do uspostavljanja demokratije, postali su važna etapa na putu ka tom cilju, koji su narodi istočne Evrope postigli za tri decenije.
 

Mađari, koji su tada začudili Evropu svojim nacionalnim slobodoljubljem, danas je ponovo čudo, ali iz drugih razloga. Mađari traže svoj nacionalni put unutar EU...
 

Fenomen Viktora Orbana
 

Stanje u Mađarskoj toliko je netipično za zemlje EU, da to izaziva zabrinutost kako evropljana, tako i evropski mislećih Mađara. Već pola godine kako konstitucionu većinu u parlamentu ima stranka FIDESZ, čiji je lider Viktor Orban zauzeo dužnost premijera. Teorijski to znači da Orban i njegova partija mogu da donose bilo kakve zakone i da unose popravke u Ustav. Vlast FIDEZS još više je ojačala posle lokalnih izbora. Pod njenom kontrolom našlo se 22 od 23 velika grada zemlje i svi bez izuzetka regionalni parlamenti. U čitavoj istoriji EU nije znala primer takve koncentracije vlasti u rukama jednog nacionalnog lidera.
 

Viktor Orban je započeo političku karijeru na zalasku socijalističke Mađarske u kružoku studenata disidenata. Iz tog kružoka obrazovala se FIDESZ, koja se tada nazivala partijom mladih demokrata. Tada je harizmatički Orban stekao prvu slavu. 1989. on je izgovorio govor na sahranjivanju posmrtnih ostataka rukovodioca Mađarske iz doba revolucije 56. godine Imra Nađa. Orban je nastupio dobro i primetili su ga.
 

Današnji Orban političar veoma se razlikuje od sebe samog od pre 20 godina. Bivši mladi demokrata pretvorio se u kritičara zapadnog liberalizma, pobornika nacionalnih vrednosti, konzervativca sa autoritarnim crtama. Tako posle 20 godina demokratskog razvoja Mađari su dali svu vlast lideru koji ne samo da se ne sprema dalje da razvija demokratiju, već naprotiv želi da podvrgne reviziji neke njene institucije. Uzimajući u obzir koliko vlasti dobija novi premijer, kao i uzimajući u obzir neke crte njegovog političkog stila, jedan slovački list je izjavio: Mađarska se pretvara u Orbaniju. Između ostalog, Slovaci nemaju posebne razloge da se odnose prema Orbanu sa simpatijom.
 

Razlog za to što je mađarska klackalica podigla Viktora Orbana kriju se ne samo u njemu samom. Njegovih 70% je i rezultat protesta Mađara, razoračanih vladom socijalista, koji nisu rešili ekonomske i socijalne probleme zemlje. Ali Mađari se nisu razočarali samo u socijal-demokratiju, već i u liberalizam zapadne provinijencije. Predstavnici ovog pravca sada u nacionalnom parlamentu uopšte nisu prisutni. Zato treću po brojnosti frakciju ima radikalno-nacionalistička partija Za bolju Mađarsku, ili skraćeno Bolji. Oni imaju u opticaju antiromsku i antisemitsku retoriku, a napravili su i militarizovanu Mađarsku gardu koja koristi uniformu i simboliku mađarskih fašista iz doba Drugog svetskog rata.
 

Jačanje pozicija nacionalista, umerenih Orbana i radikalnih boljih, objašnjava se razočaranjem Mađara u rezultate globalizacije. Komentariše šef odeljenja Instituta za Evropu RAN Ljubov Šišelina.
 

Šišelina: Sa čim je povezano razočaranje. Jer ovi pojmovi su stajali zajedno: zapadni put razvoja i demokratija. Ali Mađari su se neuspešno uklopili u evropsko tržište. I to je izazvalo kod Mađara raočaranje u zapadne vrednosti uopšte. Radi se o tome što Mađari, za razliku od Poljaka, Čeha, Slovaka, nisu mogli da odbrane svoju tradicionalnu ekonomsku orijentaciju. Vinarstvo, vrtlarstvo vrlo su postradali. Mađarska je primorana da se specijalizuje na proizvodnji pšenice i kukuruza. To nikada nije bila glavna grana njene privrede. Proizvodnja mesa u Mađarskoj je veoma postradala. Prihodi u poljoprivredi Mađarske su pali za 35% za vreme članstva u EU.
 

Raspadom SEV-a Mađarska je izgubila rusko tržište. Značaj ovog gubitka nije se otkrio odmah, ali danas je on očigledan, između ostalog samim Mađarima, nastavlja Ljubov Šišelina.
 

I oni zato kažu da su Mađare u 20. veku sustigla dva velika problema. To jeTrianon, tačnije podela Mađarske. I uporediv sa njim je gubitak ruskog tržišta. Poređenje gubitka našeg tržišta sa trianonskom traumom o mnogome govore.
 

Čula se i važna reč, bez koje se ne može razumeti mađarska situacija. Za sve ljude na svetu, osim Mađara, Trianon je dvorac kod Pariza. Za Mađare Trianon je kod za označavanje nacionalne traume. Tamo je posle Prvog svetskog rata bio potpisan mirovni sporazum po kojem je Mađarska kao deo Austrougarske imperije izgubila dve trećine svoje teritorije.
 

Današnja posledica Trianona je to što milioni Mađara, predstavnika bivše imperijalističke nacije, sada žive u Slovačkoj, Rumuniji, Srbiji, u Ukrajini. Ovaj problem decnijama, dok je postojao istočno blok, Budimšepta i prestonice susednih socijalističkih zemalja više su voleli da prećutkuju. Mada danas sa tim problemom nije jasno šta da se radi. Pokušaji Budimpešte da uspostave poseban odnos sa stranim sunarodnicima, između ostalog da im idaju poseban dokument „svedočanstvo Mađara", koji pruža više prava nego drugim strancima, nervirali su susede u EU. Ipak, spremnost FIDESZ da govori o tom nezgodnom problemu i radi sa njim osigurala je stranci dodatne glasove birača, smatra Ljubov Šišelina.
 

To je delimično problem koji se prećutkuje, koji je postojao u čitavom posleratnom periodu. Ali od njega se nikuda ne može. Može se saslušati ovaj problem, može se prećutkivati i ne čuti, ali on postoji. Zato na tom krilu mađarski političari uvek mogu da računaju na uspeh.
 

Sećanje na imperatorsku prošlost ostavlja pečat i na mentalitet Mađara, i na ponašanje mađarskih birača, ubeđena je ekspert MGIMO Jelena Ponomarjova.
 

Ponomarjova. Verovatno od svih centralnih i istočnoevropskih država Mađari su najveći imperijalisti. I to se ispoljava u razgovoru sa omladinom, i u tome kako oni ocenjuju i predstavljaju pojedine političke korake svoje vlade. Istovremeno oni ostaju zatovreni, oni preživljavaju svoj imperijski poraz unutar sebe.
 

Primere za slično mišljenje možemo da nađemo i kod samog Viktora Orbana. Dajući intervju još kao lider opozicione stranke, Orban je dotakao akutnu temu - odnose između Budimpešte i Bratislave povodom položaja mađarske manjine u Slovačkoj. Zakon susedne države, koja pojačava zvanični status slovačkog jezika Mađari smatraju zakonom usmerenim protiv njih i Orban ga je nazvao smešnim. Ponašanje Bratislave objasnio je tako: Slovaci imaju kompleks zato što je njihova država mlada i moraju stalno da brane svoj identitet, posebno kada je potrebno podvući svoje postojanje u kontekstu suseda, mađarske države sa hiljadugodišnjom istorijom. Ova izjava daje predstavu o političkom stilu Orbana, koji nije navikao da previše cinculira oponente - kako unutar zemlje, tako i spolja.
 

Tri planine i grb u grbu
 

Još kao opozicioni političar Orban, sastavši se sa Mađarima koji žive u Slovačkoj, obećao im je da će se Budimpešta pozabaviti planiranjem njihove budućnosti. Vlasti Slovačke tada su posebno negodovale zato što je Orban u svom govoru nazvao njihovu zemlju Felvidek. Tu reč Bratislava ne voli: njome su Mađari nazivali Slovačku kada je ona bila u sastavu Mađarske. Uopšte, kako bi se ocenila istorijska dubina mađarsko-slovačkog pitanja, dovoljno je uzeti u obzir makar ovakvu činjenicu. Na državnom grbu Slovačke simboličo su predstavljene tri planine, one označavaju oblast istorijski naseljene Slovacima - Tatru, Fatru i Matru. Poslednja danas pripada Mađarskoj. Zato je deo državnog grba Mađarske grb Slovačke, zajedno sa tri planine. Zato što je čitava Slovačka, pod nazivom Felvidek pripadala nekad mađarskoj državi.
 

Došavši na vlast, Orban je postigao usvajanje zakona o dvostrukom državljanstvu koji dozvoljava Mađarima iz susednih zemalja da dobiju pasoš Mađarske. Istina, utilitarna strana zakona je to da on pomaže onim stranim Mađarima koji žive i rade u Mađarskoj. Druga strana: zakon otvara put formiranju mađarske političke nacije, koja po nekim verovatno preteranim ocenama može da dostigne do 15 miliona ljudi, deset u samoj Mađarskoj i 5 u inostranstvu.
 

Proklamovani cilj zakona je briga o sunarodnicima. Ipak realni rezultat može da bude sasvim drugačiji, smatra profesor Frankfurtskog univerziteta, ranije poslanik mađarskog parlamenta Tamaš Bauer.
 

Za mađarsku manjinu u susednim zemljama to je štetno. Zato što stvara veštačke konflikte između mađarske manjine i većine ovih zemalja. Znači da to ni u kom smislu nije pozitivno. Mađarska pokušava da proširi deo svog suvereniteta na stanovništvo susednih zemalja. To civilizovana država ne sme da radi.
 

U Slovačkoj mađarski zakon, kako se i očekivalo, izazvao je veliko nezadovoljstvo. U Bratislavi čak hipotetički ne žele da razamtraju mogućnost da 10% građana Slovačke postanu još i građani Mađarske.
 

Isključivanje demokratskih opcija
 

Novi zakon o medijima protivreči demokratiji, principu slobde govora i evropskim normama. Takvu ocenu inicijativama vlade dao je zamenik predsednika opozicione Mađarske Socijalističke partije Laslo Kovač.
 

On je istakao da je neophodan uslov nepredumišljenog informisanja nezavisnost javnih medija od vlade, partije i parlamenta. Ipak po novim zakonim aprednost vladinih krugova postaje očigledna, društvene organizacije se udaljuju od donošenja odluka, prekida se praksa zauzimanja rukovodećih mesta na konkursnoj osnovi.
 

Vladajuća partija u Mađarskoj FIDESZ na inicijativu premijer Vitkora Orbana donela je niz aktova koji regulišu delatnost medija. Državni televizijski kanali, radiostanice i novinske agencije bile su stavljene pod nadzor specijalnog društvenog saveta. Njegovog šefa imenuje sam premiejr, a ostale članove parlament, u kojem partija Orbana ima većinu.
 

U pogledu slobode govora nove norme odbacuju Mađarsku 20 godina unazad, smatra novinar Nepsabadšag Gergej Nilaš.
 

Problem je upravo u tome što su u zakonu založene mogućnsoti pojačane kontrole državnih medija. To je državni radio, državna televizija i Mađarska agencija vesti. Glavne urednike biraju koordinatori, tačnije organi koji odtovaraju za ove medije, i tu je takođe osigurana većina u vladi. U tim posmatračkim savetima ranije je postojao paritet. Upravo radi toga, pošto su zakoni pravljeni 90. godine, kako ne bi mogla da se vrati nekontrolisana valst jedne partije. Ali sada, zahvaljujući promeni zakona, praktično smo se vratili onom od čega smo se izbavili 90. godine.
 

Društveni organi kontrole državnih medija postojali su u Mađarskoj i ranije, precizira profesro Tamaš Bauer. Inovacija koju su uveli za vreme Orbana promeniće princip formiranja tih organa.
 

Umesto ranije postojećeg sistema kontrole medija, nezavisnog od vlade, od paralamenta, od političkih paritja, sada se pojavljuju novi organi, koji se potčinjavaju vladajućoj partiji FIDES. To je suština. Novi organ koji se pojavljuje ne na osnovu kompromisa između raznih političkih snaga, već voljom jedne od partija, imaće mnogo šira prava kontrole. Kako će koristiti ta ovlašćenja, za sada se ne zna. Onaj stepen slobode štampe koji je postignut pre 20 godina u suštini nestaje.
 

Moguće da želja Orbana da pojača kontrolu medija može da se objasni time što su mediji u današnjoj Mađarskoj mal te ne poslednja demokratska institucija koja još uvek nije pod kontrolom premijera i njegove partije. Takvu pretpostavku izrazio je direktor Instituta za probleme globalizacije Boris Kargalicki.
 

Kargalicki. Desni, koji su došli na vlast u Mađarskoj, sada se trude da maksimalno ojačaju svoj uspeh na račun promene režima rada mađarskih medija. Oni će sada kontrolisati specijalno napravljenim savetom. To svedoči o tome da se vlada ne oseća previše sigurno i da se plaši kritke štampe. Mađarske vlasti imaju dovoljno povoda za zabrinutost, i one pokušavaju da se obezbede, pojačavši kontrolu nad medijima.
 

Premijer Viktor Orban, koji je započeo karijeru kao mladi demokrata, danas, povodom promene okonosti, verovatni bi bio srećan da isključi neke demokratske opcije u Mađarskoj. Jednostavno da mu ne smetaju da deluje na blago mađarskog naroda, kako on to blago shvata. RAdi dostizanja cilja Orban je psreman da deluje nedemokratski, smatra politikolog Aleksej Vlasov.
 

Sasvim je očigledna težnja aktualne mađarske vlasti da uspostavi potpuniju i stabilniju kontrolu nad različitim sferama društvenog života. Mađarsko društvo oseća ozbiljne unutrašnje probleme i vlast pokušava da ih reši na račun razvoja instumenata uprave koji su stroži, efikasniji, delotvorniji, od kojih deo nije sasvim demokratski sa tačke gledišta zapadnih standarda demokratije. I, nravno, povezuju ova dejstva sa figurom novog mađarskgo lidera gospodina Orbana, koji je dugo u Mađarskoj smatra za jednog od glavnih pobornika demokratije, a sada osvaja novi lik. To je lik snažnog političara, za koga i opozcija, i mediji koji otvoreno javno kritikuju vlast više nisu najpogodniji format sradnje države i građanskog društva. Već nekoliko puta tokom poslednjih 15 godina upravo članci u medijima dovodili su do ozbiljnih kriza u vladi, očigledno gospodinu Orbanu to ne odgovara. Ali dijalog ne uspeva, i glavni urednici opozicionih medija više puta su isticali da jača prtisak od strane vlade.
 

Zanimljiva osobina nedemokratskih koraka mađarske vlade je to što se oni preduzimaju i okviru demokratskih procedura. Na tu okolnost ukazuje novinar Nepsabadšag Gergej Nilaš.
 

Treba imati u vidu da sve teorijski ide po zakonu. Postoji parlamentarna većina. Bili su izbori, svi su prihvatili njihove rezultate, nema nikakve sumnje da je FIDES dobio izbore. Sada sve teče po zakonu. Ali posedice će biti takve da će sama suština demokratije i slobode medija biti u opasnosti.
 

Svoj stav izrazio je i Evropski savez novinara. Zakon, koji je inicirala partija FIDESZ okreće vreme unazad u pogledu slobode štampe u Mađarskoj, ograničava pravo izražavanja mišljenja i slobodu govora. Zakon ne odgovara evropskim normama pluralizma i razvovrsnosti i kazaljke časovnika psotavljaju vreme kada se Mađarska nalazila pod komunističkom vlašću i mediji su bili u senci državne kontrole.