„Kozak“ znači „slobodan“: istorija ruskih kozaka do 20. veka

Kozaci su osvajali Sibir i čuvali granice Rusije, služili ruskim carevima i podizali buntove protiv njih. Njihovim imenom su Evropljani plašili svoju decu, dok je kozačka vojna veština oduševljavala njihove generale. Russia Beyond predstavlja ove neobične ljude: prvi deo teksta se bavi kozačkom istorijom do Oktobarske revolucije.

Ne može se reći kratko i jasno: „kozaštvo se pojavilo te i te godine“, mada je uobičajeno da se istorija kozaka računa od 15. veka, kada taj naziv počinje često da se pominje u istorijskim dokumentima.

Bekstvo od feudalnog ugnjetavanja, glad, suša, bolesti, progoni staroobrednika i druge nevolje primoravale su aktivne i energične ljude iz cele Rusije da u potrazi za boljim životom odlaze na teritorije koje faktički nisu bile ničije, tj. na nemirne stepske granice Istočne Evrope, u donje tokove Dnjepra, Dona, Tereka, Volge i Urala.

Tamo, na obalama velikih reka, formirale su se zajednice od po nekoliko hiljada kozaka koje su imale samoupravu i stalno ratovale sa susednim državama i plemenima. Kozaci su ratovali protiv svih svojih suseda (protiv Moskovske carevine, Krimskog kanata, Turske i poljsko-litvanske države „Žeč Pospolite“), a u slučaju potrebe privremeno su sklapali saveze sa dojučerašnjim neprijateljima. Kontrolisali su mnoge trgovačke puteve i uzimali danak od karavana za prolazak preko njihove teritorije, a ponekad su ih jednostavno pljačkali.
 

Šta se može reći o poreklu kozaka? Savremeni istraživači smatraju da su u njihovoj etnogenezi pored očigledne ruske i istočnoslovenske komponente mogli učestvovati i mongolsko-turski i kavkaski narodi. I zaista, i u naše vreme često se sreću crnomanjasti potomci kozaka. Uvek su govorili na dijalektima ruskog jezika razumljivim za sve žitelje Rusije, ako se izuzmu pojedine reči. Kozaci nikada nisu imali neki poseban nacionalni identitet, ali je zato staleški i verski (pravoslavni) identitet kod njih uvek bio veoma izražen.

Pravoslavni identitet je na kraju krajeva i doveo kozake pod okrilje sve moćnije Moskovske, a zatim Ruske carevine, gde su u početku imali status vazala. Kozaci su na svojim teritorijama imali svoje sopstvene zakone, tj. svojevrsnu kozačku demokratiju. Sami su sebi i između sebe birali komandire, i to samo za vreme vojnog pohoda, dok su u ostalo vreme svi bili jednaki.

Carska vlast je u 17. i 18. veku neprekidno vršila pritisak na kozake, pokušavajući na sve načine da ograniči njihovu slobodu, i sasvim je razumljivo što je to nailazilo na žestok otpor. Kozački atamani su u više navrata podizali ustanke protiv Moskve, podstičući na bunt i hiljade seoskih žitelja. Najpre je 1670-1671. Stepan Razin stao na čelo velikog ustanka protiv cara Alekseja Mihajloviča, zatim Kondratij Bulavin protiv Petra Velikog, a zatim Jemeljan Pugačov protiv Katarine Velike. Zaporoška Seča je u 18. veku raspuštena upravo zato što je bila jogunasta. Kozaci lojalni carici tada su se preselili u Kubanj (Severni Kavkaz), a deo Zaporožaca je otišao na teritoriju Osmanske Imperije i tamo formirao Zadunavsku Seču, lojalnu turskom sultanu. Pojedini kozaci su dospeli čak i do Vojvodine, gde su služili Habzburzima na austrijsko-turskoj granici.

Vetar sa Istoka

Pa ipak, u vreme mira sa kozacima carska vlast ih je i pored tako složenih odnosa koristila za širenje teritorije zemlje. Neprocenjiva je bila uloga kozaka u pokoravanju i kultivisanju Urala, Sibira i ruskog Dalekog Istoka, a samim tim i Ruske Imperije. Kozaci su osnovali mnoge današnje gradove u ovim područjima, a među njima su i prestonice ruskih oblasti i autonomija: Irkutsk, Habarovsk, Omsk, Tomsk, Jakutsk, Blagoveščensk, Petropavlovsk Kamčatski, Orenburg, Krasnojarsk, Krasnodar, pa čak i Grozni. I to nije ceo spisak. Kozaci su došli do Tihog okeana, ali on ih nije zaustavio. Kozak Dežnjov je 1648. otkrio Ameriku sa azijske strane i omogućio širenje Rusije na Aljasku.

 

Konstantin Makovski: Zaporoški kozak (1884).

Zauzimanje ogromnih teritorija Evroazije koje su danas neodvojivi deo Rusije i okosnica njene ekonomije (u njima su koncentrisana glavna nalazišta nafte, gasa, zlata i drugih ruda) odvijalo se sa jedne strane uz podršku i strateško osmišljavanje i prema direktnom ukazu ruskog monarhijskog dvora, a sa druge je bilo u skladu sa težnjom za nezavisnim i slobodnim životom podalje od cara i vlasti, a upravo takav pristup je kultivisan među kozacima. Ne treba zaobići ni činjenicu da su kozaci zbog svoje prirodne surovosti (odmalena su vaspitavani kao ratnici) bili grubi, pa čak brutalni prema lokalnom stanovništvu.
 

Sa druge strane, kozaci su postavili i temelje mirne koegzistencije ruskog naroda i autohtonih stanovnika na kolonizovanim područjima. Oni nikada nisu istrebljivali autohtona plemena, kao što su to masovno činili zapadnoevropski zavojevači prilikom osvajanja drugih delova sveta (obe Amerike, Australija).

Elitni stalež

Kada je protutnjao ustanak Jemeljana Pugačova, Imperija je odlučila da više ne dolazi u konflikt sa kozacima, tako da oni konačno postaju moćan vojni stalež i od tada se kozak postaje samo rođenjem. Njihova glavna obaveza bila je da čuvaju granice Imperije i da učestvuju u vojnim pohodima. Za svoju službu su od cara dobijali privilegije: ogromne parcele, oslobođenje od poreza, kao i unutrašnju samoupravu, a donski kozaci pored svega i teritorijalnu autonomiju, Oblast Donske vojske. Vlasti su odlučile da ne stupaju u konflikt sa kozacima, a zauzvrat su od njih dobile bezrezervnu podršku. Od tada su kozaci lojalni caru i u tom pogledu su bili jedan od najlojalnijih staleža Ruske Imperije, a uz to su bili odlično (samo)organizovani. Svi su bili naoružani, dobro obučeni u rukovanju oružjem i uvek spremni da prolivaju svoju i tuđu krv „za cara i veru pravoslavnu“.

Svoj najveći uspon kozaštvo je dostiglo u 19. veku. Donski kozaci atamana Matveja Platova zajedno sa pobedonosnom ruskom armijom do nogu su potukli Napoleona i zauzeli Pariz, podarivši Evropi i svetu novi lik neustrašivog, nepobedivog i nepoštednog konjanika i rusku reč „bistro“ (na rusko „_serbianBeginIgnore_bыstro_serbianEndIgnore_“ znači „brzo“). Kozaci su bili ti koji su za vreme Nikolaja I ugušili ustanke na teritoriji Rusije (u Poljskoj) i još su 1848. spasavali susednu Habzburšku carevinu od pobunjenih Mađara. Tu su se našli na istoj strani sa Srbima – austrijskim podanicima lojalnim Beču. Kozaci su 1878.  zajedno sa ruskom armijom razbili Turke Osmanlije i doneli konačnu pobedu narodima Balkana: Bugarima, Srbima i Rumunima.

Kozaci su učestvovali i u gušenju narodnih ustanaka, ali su i hrabro ratovali na frontovima Rusko-japanskog i Prvog svetskog rata, a od 1918. na njihovoj teritoriji se razbuktava strašan, dramatičan i krvav građanski rat. Ali, kozaštvo u 20. veku je posebna priča.

Spisak kozačkih armija u Ruskoj Imperiji

Amurska kozačka vojska

Astrahanjska kozačka vojska

Donska kozačka vojska

Zabajkalska kozačka vojska

Kubanjska kozačka vojska

Orenburška kozačka vojska

Semirečenska kozačka vojska

Sibirska kozačka vojska

Terska kozačka vojska

Uralska kozačka vojska

Usurijska kozačka vojska

Kozaci Irkutske i Jenisejske Gubernije

Rosijskaja gazeta. Sva prava zadržana.

Igor Grkov, Ivan nikolajev, Russia beyond