Solunski front: Tragedija ruskih brigada na Balkanu

Upoznajte tragičnu sudbinu Ruskog ekspedicionog korpusa, koji je učestvovao u vojnim operacijama na Solunskom frontu tokom Prvog svetskog rata. U Rusiji je ta stranica vojne istorije dugo bila nezasluženo zaboravljena. Predstavu o njoj imao je samo uži krug stručnjaka i ljubitelja vojne istorije. Ruske jedinice su tamo, na nepoznatom terenu, demonstrirale visok nivo borbene gotovosti, obučenosti i hrabrosti, kojom su saveznici bili oduševljeni.

2016. godine se navršilo 100 godina od krajnje zanimljivog događaja u Prvom svetskom ratu. Reč je o dolasku na Zapadni i Solunski front jedinica Ruskog ekspedicionog korpusa. Ruski vojnici koji su se u drugoj polovini 1916. godine našli u Francuskoj i na Balkanu imali su zadatak da ratuju daleko od otadžbine pod komandom stranih vojskovođa jer je Rusija kao saveznica imala takvu obavezu pred zemljama Antante.

Prvi svetski rat je buknuo zbog sukoba između Srbije i Austrougarske. Rukovodstvo „dunavske monarhije“ odlučilo je da oružanim putem reši „srbsko pitanje“ kao glavnu prepreku na putu ka uspostavljanju svoje vladavine na Balkanu, iskoristivši kao povod ubistvo prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu 28. juna 1914. godine, koje je izvršio srbski revolucionar Gavrilo Princip.

Atentat na austrijskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda (1863-1914) i njegovu suprugu Sofiju (1868-1914) 28. juna 1914.

Ilustracija iz francuskog lista Le Petit Journal, 12. jul 1914.

Dolazak nemačkih jedinica na Balkan, kao i prelazak Bugarske na stranu Centralnih sila, doveli su Kraljevinu Srbiju na ivicu vojne katastrofe.Srpske trupe su krenule u krajnje teško povlačenje preko Albanije, gotovo bez ikakvih namirnica, municije i komore, da bi početkom 1916. godine sa obala Jadranskog mora 180.000 srbskih vojnika bilo evakuisano na grčko ostrvo Krf.

Povlačenje srpske vojske.

Iz slobodnih izvora

Francuska vlada je na mobilizaciju objavljenu u Bugarskoj odgovorila odlukom da uputi francuske trupe u Solun. Saveznici su zauzeli front dug 120 kilometara na području sadašnje grčko-makedonske granice. U januaru 1916. godine tamo su počele da se prebacuju velike vojne formacije.

Trupe koalicije na Solunskom frontu su dobile zvaničan naziv „Istočna armija“, a njome je komandovao francuski general Moris Saraj. U aprilu 1916. godine, kada se u Solun iskrcala pregrupisana srbska armija, Istočna armija je imala 300.000 bajoneta.

Srbski vojnici na Krfu.

Ognjen Odobasic/Wikipedia

Posle formiranja fronta, Francuska i Velika Britanija su zahtevale od Rusije da pridruži ruske trupe Istočnoj armiji, spekulišući tvrdnjom da Petrograd, ukoliko odbije da to učini, može dovesti u pitanje svoj autoritet na Balkanu i izazvati sumnje u jedinstvo saveznika u Antanti. Bez obzira na to što je ruski vrhovni štab  dobro shvatao da je prevoz, logistika i popunjavanje ljudstvom trupa odvojenih od matice i to u vreme žestokih borbi na Istočnom frontu veoma težak zadatak, 11. oktobra 1915. godine ministar spoljnih poslova Sergej Sazonov rekao Francuzima da je Rusija spremna da pošalje svoje jedinice u pomoć Srbiji.

Početkom aprila 1916. godine počelo je formiranje Druge posebne brigade. Za komandanta nove formacije postavljen je general-major Mihail Diterihs. Prema različitim izvorima, u ovoj brigadi je bilo između 8.500 do 9.500 vojnika i oficira.

Mihail Diterihs

Iz slobodnih izvora

Prebacivanje jedinica je počelo krajem juna 1916. godine i trajalo do početka avgusta. Dolazak ruskih trupa francuska javnost je doživela kao važan događaj. U Brestu su Ruse sa oduševljenjem dočekale gomile ljudi, a Mihaila Diterihsa je u Parizu primio predsednik Remon Poenkare. Rusi su iz Bresta putovali železnicom do Marselja, a odatle na Balkan. Krajem avugusta 1916. godine Druga posebna brigada se u punom sastavu nalazila u Solunu. Istovremeno se intenzivno formirala Četvrta posebna brigada koja je takođe bila namenjena za slanje na Solunski front. Ona je brojala 180 oficira i 9.368 vojnika. Na front je pristigla u oktobru 1916. godine.

Ruski vojnici stižu u Solun.

Iz slobodnih izvora

U želji da se ruske jedinice što brže uključe u borbena dejstva, saveznici su dopustili mnogo propusta u obezbeđivanju svakodnevnih potreba ruskih brigada. Na primer, ispostavilo se da francuski brodovi koji su prevozili ljudstvo Druge posebne brigade nisu prilagođeni toj svrsi: bili su spori, loše opremljeni spasilačkim sredstvima, nisu imali bežični telegraf, u sanitarnom smislu nije bilo sve u najboljem redu i saveznici im nisu obezbedili potrebnu borbenu pratnju.

Rusi su i na frontu imali problema sa logistikom. Borbena dejstva su vođena na dosta nepristupačnom planinskom terenu gde je mreža puteva i danas slabo razvijena, što je zajedno sa nedostatkom prevoza znatno otežavalo život ruskim vojnicima. Ranjenici i bolesnici su i po tri dana čekali evakuaciju u pozadinu, a provijant je često kasnio i po pet dana.

Komanda Istočne armije pravila je ofanzivne planove, ali je neprijatelj preduhitrio Antantu. Bugarske trupe su same krenule u ofanzivu tri dana pre planiranog napada saveznika. Ušle su na teritoriju Grčke i potisnule srpske jedinice zauzevši grad Florinu.

Ruska vojska u Solunu.

Iz slobodnih izvora

Već u septembru 1916. godine bugarska ofanziva je splasnula, tako da se armiji Antante pružila mogućnost da preuzme inicijativu. Glavni udarac je Istočna armija nanela u pravcu Florine, a zatim Bitolja. Svojim zaobilaznim manevrom odlučujuću ulogu je trebalo da odigra francuska borbena grupa generala Fransoa Kordonijea, u čijem sastavu je bila Druga posebna ruska brigada. Jedinica je poslata u juriš na planinske kote koje su bile najteže za osvajanje, ali je uspešno izvršila zadatak, a kada je bugarska armija prešla u kontraofanzivu sa ciljem da ponovo zauzme Florinu koju su oslobodili Francuzi, u odbrani je učestvovala i ruska jedinica. U toj borbi je poginulo 586 ruskih vojnika. Kasnije je za učešće u septembarskim borbama za Florinu Treći ruski puk nagrađen francuskim Vojnim krstom sa palmom na zastavi.

Ruska pešadija

George H. Mewes/časopis "National Geographic Magazine", 1917

U Florini je formirana francusko-ruska divizija pod komandom Mihaila Diterihsa. Bilo je planirano da ona krene u poteru za bugarskim jedinicama koje su se povlačile, ali su se Rusi blizu sela Negočani suočili sa dobro utvrđenim neprijateljskim položajima za koje nisu znali. Proboj bugarskih položaja nije uspeo, a napad je zaustavljen. Borbe su utihnule i to zatišje je trajalo mesec dana. U septembru i oktobru 1916. godine Druga posebna brigada je izgubila 1.423 vojnika. Moris Saraj je istakao podvig ruske brigade: „Rusi, u planinama, kao i u srbskoj ravnici, vaša legendarna hrabrost vas nikada nije izdala“.

Početkom decembra na front je pristigla Četvrta posebna brigada. U tom trenutku su se saveznici branili. Prvog janura 1917. godine gubici obeju ruskih brigada su iznosili 710 ubijenih oficira i vojnika i preko 1.600 ranjenika.

Krajem marta je u brigade stigla vest o Februarskoj revoluciji, i ruske jedinice su izrazile lojalnost Privremenoj vladi. U prvo vreme događaji vezani za revoluciju nisu se dotakli ruskih jedinica na Balkanu.

Bugarski vojnici na Solunskom frontu.

Iz slobodnih izvora

Prvih meseci 1917. godine na Solunskom frontu je vladalo zatišje. Nova ofanziva je počela tek 9. maja i obe ruske jedinice su se ponovo našle prve na udaru. Zadatak je bio da se izvrši proboj nemačkih i bugarskih položaja kod Crne reke (Makedonija, Kraljevina Srbija). Za jedan dan majske ofanzive ruske jedinice su izgubile oko 1.000 vojnika i oficira.

Opšta ofanziva je obustavljena 23. maja, i tada su ruske brigade, koje su gotovo godinu dana u teškim uslovima neprekidno bile na prvoj liniji fronta, prebačene u pozadinu radi pregrupisavanja. Od njih je formirana Druga ruska posebna divizija, koja se 24. jula vratila na prvu liniju fronta i zauzela položaje između Ohridskog i Prespanskog jezera, i planine Baba.

Rusi su od samog početka bili u nepovoljnom položaju. Naime, 9 ruskih bataljona u kojima nije kompletirano ljudstvo, borilo se protiv 15 kompletnih nemačkih i bugarskih bataljona. Divizija je imala već hronične probleme sa nedostatkom artiljerije i sredstava veze, a jednu brigadu je od štaba divizije delilo Prespansko jezero i veza se uglavnom održavala preko goluba pismonoša. Neprijatelj je koristio prednost u artiljeriji i sistematski gađao ruske položaje.

Zamor je, zajedno sa vestima iz Rusije, doprineo porastu antiratnog raspoloženja u ruskim jedinicama, da bi 29. oktobra bio zabeležen prvi slučaj masovnog nepotčinjavanja vojnoj naredbi. Bugari su iznad ruskih položaja bacali letke iz kojih su ruski pešadinci saznali da su u Petrogradu na vlast došli boljševici, i 13. novembra su odbili da dalje učestvuju u borbenim dejstvima.

Ruski vojnici za vreme Prvog svetskog rata.

RIA „Novosti“

Uznemirena zbog ovog bunta, komanda Druge posebne divizije Istočne armije razmestila je u svojoj pozadini francuske bataljone sa naredbom da otvore vatru u slučaju da Rusi počnu da napuštaju položaje, a krajem decembra 1917. i početkom 1918. godine ovi bataljoni su razoružali ruske jedinice i prebacili ih u pozadinu. Tako je na slavnu istoriju ruskih brigada na Solunskom frontu stavljena tragična tačka.

Veći broj vojnika je smešten u mnogobrojne vojne logore, od kojih se najveći nalazio u gradu Verija (sada u Grčkoj). Ruski saveznici, koji su prolili mnogo svoje i neprijateljske krvi u borbama tokom dve godine, sada su samovoljom komande Istočne armije dobili status ratnih zarobljenika. Bilo im je zabranjeno da napuštaju logore, a njihova teritorija je ograđena bodljikavom žicom duž koje su postavljene francuske straže.

Bivši borci ruskih brigada podeljeni su na tri kategorije. Prvi su oni koji su pristali da i dalje ratuju. Oni su poslati u „Ruski legion“ u Francuskoj. U drugoj kategoriji je bila većina. Oni su upućeni u radne odrede da obavljaju radove u pojasu blizu fronta. Vojnici koji nisu hteli ni da ratuju ni da rade, oterani su u Severnu Afriku na robiju.

Ruski vojnici na Zapadnom frontu.

Bundesarchiv, Bild 146-1976-007-32 / CC-BY-SA 3.0

Vojnici treće kategorije su odvojeni od ostalih. Prve nedelje su praktično držani bez hrane. U zimskim uslovima Rusi su spavali pod otvorenim nebom, a pojedini među njima su demonstrativno streljani. Tek početkom 1919. godine uz sadejstvo misije Crvenog krsta počela je repatrijacija vojnika Druge posebne divizije, ali mnogima nije bilo suđeno da se vrate kući – to se posebno odnosi na vojnike koji su završili u Severnoj Africi.

U borbama na Solunskom frontu poginulo je preko 4.200 vojnika ruskih Posebnih brigada. Dva najveća vojna groblja gde su sahranjeni ruski vojnici nalaze se u Beogradu (Srbija) i Solunu (Grčka). Od 1926. do 1936. godine u Solun su na Vojno groblje Zejtinlik prebačeni posmrtni ostaci 400 ruskih vojnika koji su poginuli na teritoriji Grčke. 11. novembra 1936. godine tamo je otvoren pravoslavni hram u znak sećanja na rusku vojsku (projektovao ga je ruski emigrant, arhitekta Nikolaj Krasnov). Danas o tim vojnim grobljima brine ruski konzulat.

U Beogradu je na Novom groblju sahranjeno 287 vojnika, koji su iz Makedonije prebačeni ovamo na inicijativu ruske emigrantske zajednice. 1935. godine je otvorena „Ruska nekropola“, a 1936. godine se u njoj pojavio Spomenik ruske slave borcima palim u godinama Prvog svetskog rata.

Ruski spomenik na groblju Zejtinlik.

Ωριγένης/Wikipedia

Većina ruskih vojnika ostala je sahranjena u makedonskoj zemlji, u bezimenim masovnim grobnicama, od kojih danas ništa nije sačuvano. Ambasada Rusije u Makedoniji traga za grobovima sunarodnika u želji da ovekoveči sećanje na njih. Pored toga, na inicijativu ruske ambasade, 1. avgusta 2014. godine na Nemačkom vojnom groblju u Prilepu, gde je sahranjeno najmanje deset vojnika Posebnih brigada, otvoren je prvi memorijalni objekat u Makedoniji posvećen ruskim vojnicima iz Prvog svetskog rata. Svake godine 1. avgusta na Dan sećanja na ruske borce pale u ovom ratu ruske diplomate zajedno sa predstavnicima lokalnih vlasti i društava rusko-makedonskog prijateljstva polažu vence ispred ovog spomenika.

Učešće ruskih brigada je upečatljiva stranica istorije Prvog svetskog rata na Balkanu. Rusa nije bilo mnogo, ali su upravo njima često poveravane najteže i najodgovornije operacije u ofanzivi, kao i najteži položaji u odbrani. Rusi su se borili u teškim vremenskim uslovima, ponekad bez potrebnog snabdevanja i uvek su demonstrirali izuzetnu borbenu efikasnost. Izvršavali su naredbe čak i kada je armija u samoj Rusiji pretvorena u naoružanu gomilu. Moralni slom u njihovim redovima dogodio se tek u trenutku kada je njihova zemlja potonula u haosu Građanskog rata. Tako je izostala zaslužena slava, kao i zaslužene nagrade. Umesto toga su doživeli ponižavajuću golgotu na putu do kuće, kao i kasniji zaborav i mnoštvo grobova kojima se ne zna mesto.

*Autor članka je istoričar Mihail Lušin, ataše Ambasade Rusije u Makedoniji. Članak prvo je objavljen u ruskom časopisu „Meždunarodnaя žiznь“2016.

Mihail Lušin,

Russia beyond