Lužički Srbi: Drugi Srbi i drugi srbski

U istočnoj Nemačkoj odvajkada živi narod koji sebe zove „Srbi“, a svoj jezik „srbski“. Lužički Srbi, mali zapadnoslovenski narod, uspeli su da se odupru izuzetno jakoj vekovnoj germanizaciji. Ruski sorabista, Dmitrij Poljakov, govori za Russia Beyond o vezama Lužičkih Srba i drugih Slovena i o šansama za kulturni opstanak ovog naroda.

U Srbiji, naravno, dobro znaju da u istočnoj Nemačkoj, u opštinama Kotbus i Baucen, odvajkada živi narod koji sebe zove „Srbi“, a svoj jezik zove „srbski“. Nemci ih zovu Sorben, a pre Drugog svetskog rata zvali su kao i sve autohtone Slovene istočne Nemačke Wenden ili Winden, sami Lužičani sebe zovu  Serbja u Gornjoj Lužici i Serby i Donjoj Lužici.

Lužički Srbi su mali zapadnoslovenski narod protestantske i katoličke vere, koji imaju dva standartna jezika: gornjolužičkosrbski (ima 23 hiljada govornika) i donjolužičkosrbski (oko 7 hiljada govornika) koji se već nalazi na granici izumiranja. To su zapadnoslovenski jezici, koji su genetski bliski poljskom i češkom jeziku. Svi lužički Srbi su do jednoga bilingve i podjednako dobro govore i svoj maternji, i nemački jezik.

O njihovoj teškoj istorijskoj sudbini i o odnosima Lužičkih Srba prema Srbiji i Rusiji Russia Beyond razgovara sa dr Dmitrijem Poljakovom, docentom na Ruskom državnom univerzitetu društveno-humanističkih nauka u Moskvi (RGGU), koji jedan od nekoliko Rusa ne samo istražuje, nego i vlada srbskolužičkim jezicima.

Russia Beyond: Dmitrij, zašto Lužički Srbi sebe nazivaju Srbima (Serbja / Serby), a svoj jezik srbskim (serbsce / serbski)? Od kada oni žive u istočnoj Nemačkoj? Kakve veze oni imaju sa Srbima na Balkanu? Da li su povezani sa njima poreklom, jezikom ili tradicijama?

Dmitrij Poljakov: Svi Sloveni su povezani poreklom, jezikom i tradicijama. Svi Sloveni pre oko hiljadu i po godina bili smo još faktički jedan narod, ali i u praslovensko doba (do 8. veka) među Slovenima je bilo različitih plemena i saveza plemena. Isti etnonim i lingvonim mogu da govore o tome da su verovatno tesnije veze između lužičkih i balkanskih Srba postojale u ranije praslovensko doba, pre slovenskih migracija na jug i zapad. 

U ranom srednjem veku su Polapski Sloveni, Ljutići i Bodrići (Obodriti) naseljavali trećinu sadašnje Nemačke: sever, severozapad i istok. Kasnije su svi oni bili asimilovani i germanizovani.

Jevgenij Mihajlov

Inače, današnji Lužički Srbi su ostatak jedne grupe zapadnih Slovena, polapsko-baltičkih, koji su se naselili na ovoj teritoriji još u vreme Velike seobe naroda  i već u 7. veku sukobili su se sa Germanima. U ranom srednjem veku su Polapski Sloveni, Ljutići i Bodrići (Obodriti) naseljavali trećinu sadašnje Nemačke: sever, severozapad i istok. Kasnije su svi oni bili asimilovani i germanizovani. Poslednji čovek koji je govorio polapski jezik umro je u 18. veku. Lužičkim Srbima je pošlo za rukom da dugo pružaju otpor asimilaciji, tako da ih je još početkom 19. veka još bilo 250 hiljada. Međutim, industrijalizacija i, blago rečeno, burni događaji u 20. veku, tj. ratovi i nacizam u Nemačkoj, a zatim i istočnonemačka socijalistička industrijalizacija, učinili su svoje.

Koliko ukupno Lužičkih Srba danas živi u Nemačkoj?

Po najoptimističnijim procenama – oko 50 hiljada.

Grad Baucen

Jevgenij Mihajlov

Lužički Srbi redovno na Internetu šire apele u kojima tvrde da su izloženi germanizaciji i asimilaciji, traže pomoć, mada imaju neku kulturnu autonomiju i određena prava u Nemačkoj. Koliko je njihov opstanak realno u opasnosti i kakvu pomoć traže?

Lužički Srbi su jedini autohtoni slovenski narod koja živi na teritoriji Nemačke i ima status nacionalne manjine (pored Danaca, Frizijaca i Roma). Taj status je čak potvrđen i u zakonodavstvu pokrajina Saksonije i Branderburga, na čijim se teritorijama nalazi istorijska teritorija Gornje i Donje Lužice. Oni imaju svoj kulturni centar, svoje pozorište, svoje odbornike u organima lokalne samouprave, organizuju razne lužičke manifestacije, ponekad se mogu videti čak i dvojezični natpisi.

Lužički Srbi su vekovima bili izloženi intenzivnoj asimilaciji od strane Nemaca, ali ipak se za sadašnje procese u Lužici, po mom mišljenju, ne može decidirano tvrditi da se radi o germanizaciji. Ekonomska kriza je zahvatila čitavu Evropu i sada se manje sredstava izdvaja za mnoge obrazovne, naučne i kulturne projekte, tako da ni Lužički Srbi nisu izuzetak. Naravno, smanjeno finansiranje kulturnih inicijativa pogubnije je za male, nego za velike narode, i u tom smislu se može govoriti o tome da su Lužički Srbi, kao i svaki mali narod, danas u veoma teškoj situaciji.

Lužički Srbi su jedina slovenska narodnost koja živi na teritoriji Nemačke i ima status nacionalne manjine. Taj status je potvrđen u zakonodavstvu pokrajina Saksonije i Branderburga, na čijim se teritorijama nalazi istorijska teritorija Gornje i Donje Lužice.

Jevgenij Mihajlov

U vezi sa tim se čini da lužičkosrpske nacionalne organizacije (pre svega Domovina i Matica lužičkosrbska) ne treba da traže sredstva za finansiranje svojih projekata samo od nemačke države, nego i iz drugih izvora. To bi pored privatnih donacija mogla da bude pomoć raznih fondova susednih država, pre svega Poljske i Češke, koje imaju dugu tradiciju pomaganja Lužičkim Srbima. Poljska i Češka im aktivno pomažu i danas: od 2004. radi poljsko-lužičko društvo Pro Lusatia, koje organizuje međunarodne naučne konferencije, Dane lužičke kulture, kreativne večeri uz učešće lužičke inteligencije, događaje u znak sećanja na ličnosti lužičkosrbskog nacionalnog preporoda, organizuje posjete lužičkih političara i aktivista Poljskoj (i poljskih Lužici), a bavi se i književnim izdavaštvom. Podržava Lužičane i Češka, u kojoj aktivno deluje Društvo prijatelja Lužice (osnovano još 1907.), koje izdaje naučno-popularni magazin „Česko-lužický věstník”. U Srbiji postoji naučno-obrazovni projekat „Rastko Lužica”, koji okuplja naučnike i istraživače iz Srbije. Lužički Srbi često ispoljavaju simpatije prema balkanskim Srbima, a lužičkosrbski dobrovoljci su učestvovali u jugoslovenskim ratovima 1990-ih na strani Srba.

 Da li Rusija pomaže malom slovenskom narodu koji je na ivici opstanka? Da li je ranije pomagala?

D.P.: U 19. veku su Lužičkim Srbima pomagali ruski trgovci-mecene, kulturni poslenici, naučnici koji su bili naklonjeni slovenskoj ideji, čuveni slavisti Izmail Sreznjevski, Osip Bodjanski, Petar Prejs, Viktor Grigorovič, Aleksandar Giljferding. U arhivima ruskih slavista sreću se spiskovi priložnika koji su pomogli razne lužičke kulturne projekte: reč je o hiljadama tadašnjih rubalja, što je u ono vreme bio prilično veliki novac. Nema podataka o pomoći na zvaničnom nivou.

Poslednjih godina ruska pomoć Lužičkim Srbima je imala više moralni, nego materijalni karakter. Razne ruske kulturne i prosvetne organizacije su se obraćale nemačkim vlastima sa apelima da se ne dozvoli značajno smanjenje finansiranja delatnosti lužičkosrbskih organizacija. Treba reći da je to imalo efekta, jer slična kolektivna pisma i peticije, koje se, naravno, ne upućuju samo iz Rusije, imaju određeni uspeh i zaista koriguju poteze nemačkih vlasti. Naravno, posle 2014. rusko-nemački odnosi, na žalost, u sve gorem stanju, pa očigledno da ima manje mogućnosti za neki uticaj na nemačke institucije.

U arhivima ruskih slavista sreću se spiskovi priložnika koji su pomogli razne lužičke kulturne projekte: reč je o hiljadama tadašnjih rubalja, što je u ono vreme bio prilično veliki novac. // Novine na lužičkosrbskom jeziku.

Jevgenij Mihajlov

Postoji li šansa za opstanak Lužičkih Srba i njihovog jezika?

Problema ima veoma mnogo, ali vreme će pokazati. Voleo bih da postoji.

Jevgenij Mihajlov,

Russia beyond