Carski „ustav” srednjovekovne Srbije

Naredba carska: Ako car napiše pismo ili iz srdžbe, ili iz ljubavi ili iz milosti za nekoga, a to pismo narušava Zakonik i nije po pravdi i po zakonu, sudije tome pismu da ne veruju, samo da sude i vrše po pravdi. Sve sudije da sude po zakonu, pravo, kako piše u Zakoniku, a da ne sude po strahu od cara.” Ovo, između ostalog stoji u 167. članu Dušanovog zakonika, najvažnijeg pravnog dokumenta srednjovekovne Srbije, objavljenog na verski praznik Vaznesenje, maja 1349. godine u Skoplju. Reč je o dokumentu koji je, uz sve mane bio u rangu sa najboljim zakonima toga vremena, pa se sa pravom može smatrati i prvim „ustavom” srednjovekovne srpske države. Zato će, povodom Dana državnosti, „Politika” u sutrašnjem broju objaviti Dušanov zakonik, sa svim njegovim članovima.

Kako je i pod kojim okolnostima nastao ovaj dokument? Stefan Dušan vladao je srednjovekovnom Srbijom od 1331. do 1355. godine i ostao upamćen kao najmoćniji srbski vladar, zbog čega je stekao nadimak „Dušan Silni”.

Na vlast je došao nasilno, tako što je, na nagovor vlastele željne osvajanja, početkom 1331. zbacio svog oca, kralja Stefana Dečanskog, koji je iste godine ubijen u Zvečanu. Ubrzo se pokazao kao energičan i sposoban vladar. Iskoristio je slabljenje Vizantije i preduzeo velika osvajanja u pravcu juga. Stvorio je državu koja se prostirala od Dunava do Korintskog zaliva, odnosno od Jadranskog do Egejskog mora. Bila je to sredinom 14. veka najveća država na Balkanskom poluostrvu. Posle ovih osvajanja kralj Stefan Dušan odlučio je da se proglasi za cara. Krunisan je u Skoplju, 1346. godine, posle svečanog obreda koji je obavio srbski patrijarh Joanikije (prethodno je srbska crkva podignuta u rang patrijaršije).

Da bi se pravno uredila država u čijim se „srbskim krajevima” živelo po običajnom pravu i ranije izdatim poveljama, dok se u „grčkim” primenjivalo zakonodavstvo Vizantije, pristupilo se izradi pravnog akta, pisanog na narodnom „starosrbskom” jeziku.

Tada su se pred Dušanom pojavila nova iskušenja. Država koju je stvorio bila je drugačija od dotadašnje, jer je uključivala i krajeve u kojima je živelo grčko stanovništvo, koje je naviklo na pravni i društveni poredak Istočnog rimskog carstva (Vizantije). Zato se Dušan krunisao za „cara Srba i Grka” i pred sebe postavio zadatak da osvoji Carigrad i umesto Vizantije stvori novo carstvo, po ugledu na tu državu. Ali, da bi to ostvario bilo je potrebno da državu pravno uredi, što nije bilo lako, budući da se u „srbskim krajevima” živelo po običajnom pravu i ranije izdatim poveljama, dok se u „grčkim” primenjivalo zakonodavstvo Vizantije. To je i razlog što se pristupilo izradi novog, pravnog akta poznatog kao „Dušanov zakonik”.

„Zakon blagovjernago cara Dušana” proglašen je na državnom saboru u Skoplju, na praznik Vaznesenje Gospodnje, maja 1349 (kada je napisana i većina članova), a dopunjen na saboru u gradu Seru, pet godina kasnije. Zakonik je imao 201 član i  pisan je na narodnom „starosrbskom” jeziku, što ga razlikuje od većine zakona toga vremena, budući da su slični dokumenti u zapadnoj Evropi pisani na latinskom, a u Vizantiji na grčkom.

Prema mišljenju naših istoričara „Dušanov zakonik” predstavlja spoj vizantijskog zakonodavstva, slovenskog običajnog prava, povelja koje su izdali Dušanovi prethodnici i statuta primorskih gradova.

Od starijih zakona primenjivanih u Vizantiji, najviše elemenata preuzeto je iz „Justinijanovog zakona”, a od novijih iz „Sintagme Matije Vlastara” iz koje su izbačeni delovi koji nisu išli u prilog novoj državi. Dušanov zakonik se u velikoj meri oslanjao i na „Zakonopravilo” Save Nemanjića.

Zakonik je regulisao odnose u državi, položaj crkve, vladara, vlastele, trgovaca i  zavisnog dela stanovništva, ali ga čine i različita pravila, kao i kazne za veće ili manje prestupe. One su često bile surove, jer su pored zatvorskih i novčanih kazni predviđale i telesno kažnjavanje – batinanje, a u nekim slučajevima i sakaćenje (odsecanje ruku, nosa, ušiju... ). Ali, ako je za utehu, slično je bilo i u drugim zakonima toga vremena...

Nažalost, ovaj dokument nije sačuvan u originalu, ali je sačuvano više od 20 prepisa, nastalih od 14. do 18. veka. Najpoznatiji među njima su Struški (koji je najstariji, ali nije potpun), Atonski, Studenički, Hilandarski, Bistrički, Prizrenski (koji se smatra najboljim), Rakovački, Ravanički...

Svoje delo, zbog kojeg je i nastao ovaj zakonik, car Dušan nije stigao da završi. Umro je iznenada 1355. godine (šest godina od nastanka njegovog prvog dela). Imao je planove da osvoji Carigrad, za šta mu je bila potrebna pomoć Venecije, ali je poslovnim ljudima iz države Svetog Marka više odgovarala slaba Vizantija, nego jako srbsko-grčko carstvo. Uviđao je i opasnost od Turaka i obraćao se i rimskom papi, kako bi im se zajednički suprotstavili... Ali, kao što je brzo nastalo, tako se „Dušanovo carstvo” ubrzo posle njegove smrti i raspalo, a već tridesetak godina kasnije ovim prostorima zagospodarili su Turci... To, međutim, ne umanjuje značaj cara Dušana i njegovog zakonika za naš narod i državu. Zato je, govoreći o toj epohi, naš čuveni istoričar Vladimir Ćorović u svom delu „Istorija Srba”, pored ostalog, zapisao: „Sa Dušanom je stara srbska država dostigla vrhunac moći. Postala je carevina, prva sila na jugoistoku Evrope, ne takmac nego gotovo gospodar Istočnog Rimskog Carstva. Uz carstvo se digla i patrijaršija, kao najveći stepen crkvene vlasti. Koliko se Dušan istinski trudio da svoje državno delo sredi i stavi na solidne osnove svedoči najbolje njegov Zakonik, jedan od najdragocenijih kulturnih spomenika srednjovekovne Srbije. Srbski zamah nikad nije bio veći, ni napor plodniji. Ali, u stvari, Dušanovo delo, mada veliko i blistavo po carskom sjaju i mada snažno po uloženoj energiji, nije bilo trajnih kvaliteta. Za teret jedne imperije srbska snaga tada još nije doticala, ona je mogla da delo ublizu izvede, ali ne i da ga održi...”.

Jovan Gajić,
Politika