Tajanstvene seobe Beogradske Bogorodice

Crkva Beogradske Bogorodice i neprocenjive srpske ikone izgorele su pre 60 godina u Istanbulu tokom turskog pogroma nad Grcima i pravoslavnim svetinjama. To je osujetilo nameru akademika Aleksandra Deroka da istraži crkvu koju su u osmanskoj prestonici podigli junaci odbrane Beograda 1521. godine. Tokom kratke posete 1953, on je utvrdio da je Beogradska Bogorodica u Carigradu bila bliznakinja prestoničke srednjovekovne saborne crkve. Mitropolijski hram Uspenja Presvete Bogorodice bio je nadaleko čuven po svojoj čudotvornoj ikoni Majke Božje, zaštitnice grada, koju je naslikao Sveti Luka.

Deroko je išao tragom velikog istoričara Stojana Novakovića, koji je 1898. obišao mesta gde su živeli carigradski Srbi: selo Beograd na periferiji Istanbula i Beogradsko naselje nedaleko od Zlatne kapije u drevnom Teodosijevom zidu Konstantinopolja. Tu ih je doselio 1521. sultan Sulejman posle osvajanja Beograda. Poštedeo ih je jer se ugarska posada predala da bi sačuvala živote, dok su Srbi iz unutrašnje tvrđave Gornjeg grada davali ogorčen otpor još dva dana. U dnevniku Sulejmanovog pohoda zabeležena je naredba da se ovi "ratnici odvedu u Carigrad pod stražom".

- Ovi preseljenici su po dopuštenju sultanovom, iz Beograda poneli i svoje svetinje: mošti Svete Petke, mošti carice Teofanije i ikonu Majke Božje, živopisanu rukom Svetog jevanđeliste Luke - zabeležio je Novaković. - Beogradske preseljenike, zbog svetinja koje su nosili, u Carigradu su dočekali patrijarh, pravoslavno sveštenstvo i mnoštvo naroda.
 

Novaković se nadao da će u Beogradskoj crkvi u Carigradu naći čudesnu ikonu kojoj je kralj Dragutin podigao sabornu crkvu. Naime, Beograd je postao srbska prestonica u vreme njegovog Sremskog kraljevstva, a arhiepiskop Danilo Drugi je ostavio svedočanstvo o bogorodičinom kultu opisujući posetu kraljice Simonide svojoj jetrvi kraljici Katelini:

- I tu, u velikoj Sabornoj crkvi mitropolijskoj pokloniše se sa umiljenijem čudotvornoj ikoni Presvete Bogorodice. Svi koji su ih videli divili su se njihovom izgledu, tako da je vaistinu bilo videti njihov odlazak ukrašen carskim odelom i zlatnim pojasima biserom i dragim kamenjem: purpuri carski i bagrenice bacali su zrake svetleći se kao mnogi cvetovi.

Ikona Bogorodice Beogradske ne pominje se u veku posle Dragutinove smrti, kad se za vlast nad Beogradom bore ugarski i srbski vladari. Vaskrsava kad na ruševinama despot Stefan Lazarević podiže novu prestonicu i u osnivačkoj povelji zapisuje: "Nađoh najkrasnije mesto od davnine, preveliki grad Beograd, koji je po slučaju razrušen i zapusteo, sazdah njega i posvetih Presvetoj Bogorodici."

- Na isti način je i vizantijska prestonica još od samog početka bila posvećena Bogorodici, što nije kao paralela promaklo ni prefinjenom Despotu Stefanu niti njegovom učenom biografu Konstantinu Filosofu, koji je detaljno opisao crkvu Beogradske mitropolije u kojoj se čuvala čudotvorna ikona - naglašava se u anlizi čuvene istoričarke umetnosti Mirjane Tatić-Đurić. - On ističe da su kneginja Milica i Jefimija, odlazeći Bajazitu "razumno svršile sve svoje potrebe pomoću Bogorodice na koju i položiše sve svoje nade".

Derokova mapa na kojoj su prikazani selo Beograd na periferiji Istanbula i Beogradsko naselje nedaleko od Zlatne kapije / Fragmenti ukrasa crkve

Beograd je 1427. posle smrti Visokog Stefana ustupljen Ugapskoj. Ugarski vojnici i većinsko srbsko stanovništvo odbijaju nekoliko osmanskih opsada, sve do Sulejmanovog pohoda.

- Veliki broj stranih i domaćih izvora iznosi događaje o tragičnom padu Beograda 1521. koje je čitava Evropa doživela kao rušenje hrišćanskog sveta - navodi Mirjana Tatić-Đurić. - Masa Beograđana raseljena je u Carigrad noseći u dugim povorkama svoje relikvije, a među njima i ikonu Bogorodice Beogradske. Mletački poslanik u Carigradu Toma Kontarini komentariše događaje svedočeći o ikoni Bogorodice koju je slikao Sveti Luka, a to isto tvrdi i francuski putopisac Mišel Bodije.

Oltarski prostor u Istanbulu posle požara 1955.

Čudotvorna ikona se posle toga više ne pominje, a Novaković se 1898. nadao da je možda sačuvana u crkvi Beogradskog naselja. On razočarano beleži da u njemu nema Srba, jer su se potomci hrabrih branilaca Beograda s vremenom helenizovali, a one koji su to odbili Turci su raselili.

- Od starih stanovnika i njihove narodnosti nema nikakva traga. Od svih svetinja što su ih, po svima svedodžbama, doneli ovamo Beograđani od 1521, sveštenici sada pokazuju samo četiri prestone ikone, za koje stoji predanje da su donete iz Beograda. Lako se, na prvi pogled, videlo da su ikone starinske. Na prestonoj ikoni do levih vrata ima odozgo srbsko-slovenski natpis Sveti Nikolaj.

Akademik Deroko je utvrdio da ove ikone potiču iz 1539, kad je crkva podignuta, i da je "obraz Bogomajke" najverovatnije kopija čudotvornog originala. U prostoriji kraj hrama otkrio je starije srpske ikone, ali ih nije proučio tokom kratke posete, jer za njegovo istraživanje tadašnji režim nije pokazao interesovanje. Kad je došao drugi put, zatekao je samo zgarište. Sudbina originalne ikone Bogorodice Beogradske ostala je tajna do današnjih dana. Mirjana Tatić-Đurić je verovala da se ona može pronaći u riznici Vaseljenske patrijaršije, kada bi je neko tražio.