Vazdušna bitka između sovjetskih i američkih aviona iznad Niša

Vazdušni okršaj između snaga američkog i sovjetskog vazduhoplovstva desio se na današnji dan 1944.godine na nebu iznad Niša. Povod za ovaj sukob bio je napad na transportnu vojnu kolonu 6.gardijskog streljačkog korpusa Crvene Armije, kada su poginula 34 vojnika i oficira.

Opšta vojna situacija na Balkanu neposredno pred niški incident

Američka 15.vazduhoplovna armija imala je zadatak da u okviru doktrine strateškog iznurivanja, u operaciji kodnog imena „Ratweek“, izvodi vazdušne napade po svim krupnijim komunikacionim čvorištima nemačkih snaga na teritoriji Srbije. Međutim, ova operacija je uključila i teško bombardovanje gusto naseljenih mesta poput gradova i brojnih varošica, čime je ovo bombardovanje zbog razmera u broju žrtava i ukupnog materijalnog razaranja, u srbskim istorijografskim krugovima okarakterisano kao terorističko. Prema različitim izvorima, u operacijama masovnog bombardovanja Srbije učestvovalo je oko 2000 bombardera iz sastava američkih vazduhoplovnih snaga. Ove snage su pored klasičnih bombarderskih zadataka, imale za cilj da ostvare i potpunu vazdušnu prevlast na ovom području, uključujući tu i taktičke udare po odstupajućim motorizovanim kolonama neprijatelja. Ovaj zadatak je na sebe preuzela 82.lovačka vazduhoplovna grupa, stacionirana u italijanskom gradu Fođa, pod komandom pukovnika Klarensa Edvinsona.

Prodorom Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije na tromeđu Rumunije, Bugarske i Jugoslavije otpočela je faza definitivnog oslobođenja Srbije. Ove jedinice su forsirale Dunav (113. i 223. divizija) i u energičnoj ofanzivi izbile na vodotok Velike Morave, gde su uspele da se spoje sa jedinicama Prve armijske grupe NOVJ u rejonu Velike Plane, čime su nemačke snage presečene i dovedene i veoma tešku operativnu situaciju. Nakon toga, snage Crvene armije su zajedno sa jedinicama NOVJ oslobodile Beograd i Niš, presekavši odstupnicu nemačkoj Grupi armija „E“ koja se dolinom Vardara i Morave izvlačila iz Grčke ka Nemačkoj.

Usled razbijanja nemačke armijske grupe „Felber“ i 34.armijskog korpusa koje su imale zadatak da po svaku cenu obezbede glavnu komunikaciju koja dolinom Morave preko Vranja, Niša i Beograda izvodi na sever, komanda Grupe armija „E“ je odlučila da otvori novi pravac za izvlačenje svojih snaga, koje su trebale da krenu preko Kosova i Metohije, dolinom Ibra, Zapadne Morave i dalje na zapad, preko Drine, ka Sarajevu. U duhu ove naredbe, nemačka komanda je nastojala da pregrupiše sve svoje snage koje su potisnute uz moravske doline (34.armijski korpus), i da uz adekvatna ojačanja uglavnom sastavljena od čelnih jedinica Grupe armija „E“  (borbena grupa „Fisher“, „Hardt“ „Burgemeister“), obrazuje jake zaštitnice u rejonu Kragujevca i Kruševca. Takođe, komanda Grupe armije „E“ je nastojala da zatvori ogoljeni desni bok uzrokovan oslobođenjem Niša, tačnije komunikacioni pravac (Niš-Kuršumlija) koji iz doline reke Toplice izvodi ka Prištini, obrazujući dve jake borbene grupe „Langer“ i „Bredov“. Ovim snagama je pomagala grupacija od oko 6,000 balista. Prema ovim snagama su bile orijentisane jedinice 17., 24. i 46.divizije NOVJ, bugarska 2. armija i glavnina 68.korpusa Crvene armije.

Iznenadni napad sa leđa

Na komunikaciji Niš-Aleksinac-Deligrad-Ražanj tog 7.novembra 1944.godine nalazila se motorizovana kolona 6.gardijskog streljačkog korpusa Crvene Armije. Kolona je bila raspevana i vesela. Sovjetski vojnici su proslavljali godišnjicu oktobarske revolucije, a sa njima je išao i muzički orkestar. U koloni se nalazila i komanda 6-og gardijskog streljačkog korpusa, na čelu sa generalom Grigorijem Kotovom. Negde oko 12:40č, iznenada se iz pravca planine Jastrebac pojavila grupa lovačkih aviona Lockheed P-38 Lightning i bez ikakvog upozorenja napala ovu kolonu iz svog raspoloživog naoružanja. Po koloni je dejstvovano topovima u kal.20mm i mitraljezima u kal.12,7mm. Raketirana je nevođenim raketama HVAR i tučena bombama velike razorne snage. U veoma kratkom vremenskom intervalu ginu 34 sovjetska oficira i vojnika, dok ih je nekoliko desetina teže ranjeno. Uništeno je preko 20 kamiona sa teretom. Topovima je izrešetano i vozilo u kome se nalazio general Kotov, koji je na mestu ostao mrtav.

Sredinom oktobra meseca, kompletan moravički pravac, zaključno sa većim delom severne, centralne i istočne Srbije, bio je očišćen od nemačkih snaga. Nemačke snage su se fokusirale za upornu odbranu delova južne i zapadne Srbije, gde se nalaze važne komunikacije neophodne za izvlačenje snaga Grupe armije „E“. Dakle, početkom novembra meseca, nemačke snage su bile poprilično daleko od mesta napada na sovjetsku kolonu, tako da ne postoji apsolutno nikakva verovatnoća da je napad bio slučajan, ili plod nečije krupne greške.

U prvi mah sovjetski vojnici su pomislili da ih je napala grupa nemačkih lovaca Fw-189, koji po svom izgledu neodoljivo podsećaju na američke avione P-38 Lightning.

Nemački avioni Fw-189 za koje se isprva mislilo da su napali sovjetsku transportnu kolonu

Slobodan Đukić

Uzalud su bili brojni pokušaji signalizacije sa zemlje, da se radi o sovjetskoj koloni. Amerikanci se nisu na to puno obazirali. Imali su zadatak da je na tom drumu u potpunosti unište

Vazdušna bitka na nebu iznad Niša

Sovjetska komanda je u prvi mah bila zatečena ovakvim razvojem situacije. Prvo, tvrdnje vojnika iz napadnute kolone da su u pitanju nemački lovci Fw-189 bila je čudna za visoke ruske oficire. Nemci na ovom pravcu nisu imali kapacitete da izvedu tako drzak napad, sa tolikom grupom vazduhoplova Fw-189. Uskoro su se usijale radio-veze neposredno sa terena, koje su potvrdile da u napadu učestvuje grupa američkih aviona, koja uopšte ne reaguje na signale o „prijateljskoj“ vatri. Odmah su alarmirane snage 866.lovačkog vazduhoplovnog puka (LAP) sa zadatakom da odmah polete. Takođe, sve jedinice PVO koje su imale zadatak odbrane niškog aerodroma stavljene su u režim pune borbene gotovosti. Ubrzo se na horizontu severno od aerodroma, ukazao jedan američki avion koji je momentalno oboren vatrom sa zemlje. 

Tehničko-taktičke karakteristike aviona P-38 Lightning.

Slobodan Đukić

Grupa sovjetskih lovaca Jak-9T i Jak-3 iz sastava 866.LAP, je odmah po uzletanju stigla u rejon gde je napadnuta kolona 6.gardijskog streljačkog korpusa. Oni su odmah uočili američke avione koji su kružili iznad kolone, odakle je kuljao gust crni dim. Odmah je pokušano da se putem radio-komunikacije i vizuelnim manevrima predoči Amerikancima da odmah napuste mesto događaja. Međutim, kao odgovor na zahtev sovjetskih pilota, po njima je otvorena uraganska vatra. Od posledica te vatre oboren je jedan sovjetski avion. Odmah je započela sveopšta vazdušna bitka.

Tehničko-taktičke karakteristike aviona Jak-9

Slobodan Đukić

Iz dosta nepovoljne taktičke situacije, sovjetskim pilotima uspeva da obore dva američka aparata P-38 Lightning. Uskoro poleće i avion sa sovjetskim pilotskim asom Aleksandrom Klodunovom. Dolazi do oštre bitke, gde su američki piloti pokušali da manevarske sposobnosti svojih aviona podignu tako što su odbacili sve bombe koje su imalu na svojim nosačima. Vatrom iz avionskih topova kal.37mm dolazi do obaranja još jednog američkog aviona. Nedugo posle toga, oboren je i četvrti američki „Lightning“.

Posle ovih gubitaka, američki avioni odlučuju da napuste polje vazdušnog boja i krenu sa izvlačenjem sa fokusom na jug. Jedan od sovjetskih pilota dolazi u neposredni vizuelni kontakt sa pilotom isturenog američkog „Lightninga“, gde mu besnim gestikulacijama uporno pokušava da utuvi u glavu, da je njegova grupa napala na „savezničku“ kolonu i da se on nalazi u sastavu sovjetskog vazduhoplovstva. Bez ikakve reakcije, Amerikanci su od preostalih aviona obrazovali formaciju i u pratnji sovjetskih lovaca, krenuli na jug. Uskoro su kopnene jedinice Crvene armije uspele da uhvate oborenog američkog pilota i prebace ga na aerodrom.

Međutim, nedugo posle ovog sukoba, odjednom se preko planinskog masiva južno od Niša pojavila grupacija od oko 40 američkih lovaca P-38 Lightning, koji su izveli novi napad na delove sovjetskih snaga u okolini ovog grada. Sovjetski avioni su odmah krenuli njima u susret, i energičnim manevrima, uključujući i upozoravajuću vatru iz topova i mitraljeza, primorali napadače da odstupe od svoje namere, posle čega je ova grupa aviona odustala od dalje konfrontacije i nestala preko horizonta.

Posledice ovog sukoba

Posledice ovog vazdušnog sudara sovjetskih i američkih aviona, nezavisno su kasnije ispitale specijalizovane komisije iz SSSR, SAD i SFRJ. Ti dokumenti su dugo imali šifru „strogo poverljivo“.

Sovjetska komisija je došla do zaključka da su u vazdušnoj bici oborena tri sovjetska aviona, dva od strane američkih lovaca, a jedan „prijateljskom“ vatrom od strane sovjetske PVO sa zemlje. Amerikanci su u vazdušnom boju izgubili pet aviona P-38 Lightning.

Američka komisija je došlo do zaključka da su u ovom incidentu u klasičnoj vazdušnoj bici oborena dva američka aviona, dok je jedan oboren dejstvom sredstava PVO sa zemlje. Sovjeti su po ovim izvorima imali četiri izgubljena aviona.

General Vilson, glavnokomandujući savezničkih snaga na Mediteranu, posle incidenta je morao da odleti u Sofiju i lično se izvini maršalu Tolbuhinu, komandantu Trećeg ukrajinskog fronta. Zvanični američki izvori i danas navode da su piloti pogrešili u navigaciji, pa su umesto nemačke kolone Grupe armija „E“ u klisuri Ibra, napali crvenoarmejsku kolonu u dolini Morave. Međutim, izveštaji istrage Crvene armije iz 1944. pokazuju da Rusi u to objašnjenje nisu verovali. Svedok bitke, ruski pilot Boris Smirnov, u memoarima otkriva da je u olupini američkog aviona pronađena mapa na kojoj je grad Niš označen kao pravi cilj napada. Komandant američke 82. lovačke grupe koja je odgovorna za ovaj napad, pukovnik Klarens Edvinson, tiho je premešten u bazu van Evrope, ali se po završetku rata vraća u Nemačku gde je unapređen u komandanta 366 lovačke grupe u avio-bazi „Friclar“.

Jugoslovenska komisija je došla do zaključka da je u vazdušnoj bici na nebu iznad Niša, učestovalo oko 30 aviona sa obe strane, uključujući tu i američke bombardere B-25 Mitchell. Prema tim izvorima, koji su se bazirani na izjavama očevidaca ovog događaja, Amerikanci su izgubili sedam aviona, od toga pet lovaca P-38 Lightning i dva bombardera B-25 Mitchell. Poginulo je 14 američkih pilota. Među sovjetskim pilotima koji su poginuli u ovoj bici, nalazila se i jedna mlada devojka-pilot, koja je poletela da brani svoje napadnute drugove. Ostaci poginulih američkih i sovjetskih pilota su po tim izvorima sahranjeni u okolini niškog aerodroma.

Dobar deo istoričara otkriva da je prava pozadina napada rezultat neuspešno sprovedene tajne operacije u režiji američke obaveštajne služe OSS, koji je dobrim delom propao usled pojave sovjetskih snaga na ovom području. Naime, američka tajna služba OSS poslala je u štab Jugoslovenske vojske u otadžbini tajnu misiju kodnog imena „Rendžer" kao poslednji pokušaj da spreči komuniste da zavladaju Srbijom. Plan komandanta misije pukovnika Mekdauela bio je da izdejstvuje predaju nemačkih snaga u Srbiji đeneralu Mihailoviću, uz obećanje da ih Amerikanci neće prepustiti Sovjetima. Mekdauel je planirao da nemačkim oružjem naoruža 300.000 Mihailovićevih boraca.

Spomenik poginulim crvenoarmejcima u Nišu

Poginuli sovjetski piloti su sahranjeni ispred ulaza u bivši nacistički logor, pored žičane ograde. Postavljena je piramidalna ploča sa uklesanim imenima ubrzo posle događaja i stojala je tu sve do Titovog sukoba sa Informbiroom.Posle toga se uklanjaju mnoga obeležja i spomenici sovjetskim vojnicima, premeštaju se grobovi sa više mesta u centralnoj Srbiji u Jagodinu, tada su premeštena tela sovjetskih pilota iz Niša u spomen kosturnicu.

Normalizacijom odnosa između Jugoslavije i SSSR se menja odnos prema spomenicima sovjetskim vojnicima po Srbiji pa se u Jagodini postavlja ploča sa imenima poginulim vojnicima i oficirima. Spomenički kompleks u Jagodini je obnovljen tek 2003. godine, a spomenik ispred logora u Nišu je postavljen 2015. godine.

Spomenih poginulim crvenoarmejcima u Nišu

Wikipedia.org

Slobodan Đukić,
Russia beyond