Mitovi ruske istorije: Zapadni mit o Slovenima kao roblju

„Zapadni istraživači su uvek skloni da olako poistovećuju reči „Slavs” (Sloveni) i „slaves” (roblje). Za razliku od njih, savremeni ruski lingvisti nalaze nove podatke i istorijske činjenice koje dovode u pitanje pomenute (i često pominjane) tvrdnje. Ovim tekstom „Ruska reč” pokreće novu seriju tekstova „Mitovi ruske istorije”.

Mnogi savremeni zapadni naučnici veruju da je u engleskom i drugim današnjim evropskim jezicima jasna veza između reči „Slavs” (Sloveni) i „slaves” (roblje). Ako pogledate sajt Bi-Bi-Sija gde se govori o korenima robovlasničkog sistema, naći ćete tvrdnju da se „termin ’rob’ pojavljuje u reči ’Sloven’”.

„Sloveni koji žive u velikom delu Istočne Evrope bili su roblje muslimana i Španaca tokom devetog veka nove ere”, tvrdi se na Bi-Bi-Sijevom sajtu.

Kada govorimo o tome da Sloveni još uvek zauzimaju značajan deo Centralne i Istočne Evrope, važno je naglasiti da nije Bi-Bi-Si jedini koji dovodi Slovene u vezu sa robljem. Svako može videti iste takve definicije u etimološkim onlajn rečnicima, gde se reč „Sloven” izvodi od latinske reči koja znači „rob”. Ova pojava se objašnjava time što su Nemci u vreme kralja Otona Velikog zarobili mnogo Slovena i zatim ih prodali u ropstvo. To je bilo u 10. veku, tj. otprilike u vreme koje pominje Bi-Bi-Si.

Pominjanje Slovena u hronikama

Ruski istoričar Aleksej Vinogradov, međutim, navodi da se u mnogim evropskim jezicima oblik reči „slave” (koji je sličan reči „Slav”) ustalio tek negde u 13. veku, a u to vreme nije bilo nikakvih ratova velikih razmera u kojima se mogao pojaviti veliki priliv slovenskog roblja u Zapadnu Evropu.

Kao što je pomenuto, do poistovećivanja reči koja označava Slovene sa rečju koja znači „roblje” prvi put je došlo u latinskom jeziku, da bi kasnije Grci u Vizantijskoj imperiji počeli koristiti taj oblik za Slovene. To je bilo u 6. veku, dakle daleko pre vladavine Ota Velikog. Važno je istaći da su Sloveni pomenuti u izvorima daleko pre nego što su trupe nemačkog imperatora zarobile hiljade njihovih saplemenika.

Slovenska ekspanzija

Život Istočnih Slovena, Sergej Ivanov / Ilustracija iz slobodnih izvora

Sloveni su za vreme ekspanzije napadali Vizantijsku imperiju na Balkanu, uništavali su grčke gradove i odvodili njihove žitelje kao roblje. Istoričari poput poznatog sovjetskog i ruskog naučnika Igora Frojanova skrenuli su pažnju na činjenicu da su Sloveni svojevremeno odvodili mnogo roblja. Kako sledi iz izvora koje pominje ovaj ruski istoričar, u to doba u tom delu sveta robovi su uglavnom bili Grci.

Prema eminentnom vizantijskom istoričaru Prokopiju Kesarijskom, počev od ranog perioda vladavine imperatora Justinijana (527. godina nove ere) Sloveni su svake godine vršili upade na vizantijsku teritoriju i odveli mnoštvo zarobljenika, pretvorivši zemlju u „skitsku pustinju”. Grčki autori su prikazali Slovene kao ljude „koji ne mogu biti odvedeni u ropstvo ili pokoreni u svojoj sopstvenoj zemlji”. Gledano iz tog ugla, teško se može zamisliti način na koji bi etnonim „Sloveni” u to doba mogao nastati od reči „roblje”.

Da li su u pitanju homonimi?

Neko će se zapitati kako onda objasniti sličnost reči „Sloven” i „rob” u jeziku vizantijskih Grka. Jedno objašnjenje je da su te dve reči obični homonimi, tj. zvuče slično, ali imaju različita značenja. Ali kako je onda nastala grčka reč „rob”? Tvrdi se da je ona potekla od reči koja znači pljačkanje, pustošenje ili uzimanje ratnog plena (skyleuein).

Sa druge strane, vredi napomenuti da ne postoji jedinstveno mišljenje naučnika povodom etimologije reči „Sloveni”. Pre izvesnog vremena je bila popularna teorija po kojoj je ta reč nastala od reči „slava” (trijumf). Bila je to slovenska reakcija na „ropsku teoriju”, ali većina istoričara nije to prihvatila.

Pojedini istoričari izvode reč „Sloveni” od stare indoevropske reči „slaous”, što znači „narod”, ali najpopularnija etimologija glasi da ova reč vodi poreklo od slovenskih srodnih izraza „slovo” (u značenju „reč”) i „sloviti” (na ruskom „slыtь”), pa i „slava” (u značenju „dobar glas”). U pitanju je jedan isti koren sa prevojem vokala koji je postojao još u praslovenskom periodu. Etnonim „Sloveni” u tom slučaju znači „ljudi koji govore kao i mi”.

Taj model nastanka etnonima (tj. imena koje narod sam sebi daje) krajnje je rasprostranjen u celom svetu. U njemu se odražava drevna predstava o tome da postoje ljudi koji „govore”, tj. koriste isti, razumljivi jezik, i svi ostali, koji nešto „brbljaju” ili „govore kao da laju” (tako Homer u „Ilijadi” ljude koji loše govore grčki naziva „barbarophonoi”, a kasnije se izraz „varvari” počeo koristiti za ljude koji ne govore grčki), ili koji su „mutavi” ili „nemi”, tj. uopšte ne umeju da govore. Slična je situacija i sa etnonimom Arapi („oni koji jasno govore”, za razliku od arapskog naziva za Persijance, tj. Irance).

Sloveni su prvobitno za sve strance govorili da su „nemci” (tj. oni koji su nemi, koji ne umeju da govore). Još u vreme Petra Velikog reč „nemec” u ruskom jeziku je označavala strance uopšte, a ne isključivo Nemce, da bi se kasnije zadržalo samo današnje značenje. Reč „Nemac” sa istim značenjem i sličnim izgovorom postoji u svim slovenskim jezicima. Sebe su Sloveni nazivali rečju koja upućuje na to da oni „govore razumljivo”. Na to upućuje i saznanje današnje nauke da je „u praslovenskom taj etnonim imao u osnovi vokal ’o’, te da je glasio *slověne, dok se oblici korenske morfeme sa vokalom a (npr., u hrvatskosrbskom Slaveni u srbskom Sloveni ili u ruskom Slavяne) smatraju mlađim jer su posvedočeni kasnije od oblika sa korenom slov-”, piše u svom udžbeniku „Uvod u slavistiku” poznati srbski akademik Predrag Piper. Od istog korena potiču nazivi današnjih slovenskih naroda Slovenaca i Slovaka, kao i etnonim Slovinci koji se koristi za grupu baltičkih pomorskih Slovena (koju je opisao Gilferding 1856. godine), i plemenski etnonim Sloveni Iljmenski, kako se zvalo slovensko pleme koje je živelo u Novgorodu i okolini (a Novgorod je kolevka stare ruske državnosti i dinastije Rjurikoviča).

„Suprotnog mišljenja bio je lingvista L. Mazing, koji je smatrao da u objašnjavanju porekla etničkog imena Slovena treba poći od gotskog glagola slawan - 'ćutati'. U tom slučaju bi naziv za Slovene prvobitno imao značenje 'oni koji ćute', dakle nešto kao germanski pandan tumačenju slovenskog Nemci preko nemi”, piše akademik Piper. „Glavni i veliki nedostatak takve etimologije jeste u činjenici da nema sličnog primera da neki narod uzme za samoimenovanje reč kojom ga sa negativnom konotacijom nazivaju predstavnici nekog drugog naroda.”